Класстык сааттын иштелмелери

Сабактын темасы: Ак калпак

Ресурстар: Улуттук баш кийимдер, ак калпактын түрлөрү, слайд, үн жазуулар,

Сабактын жүрүшү:

Жылда 5-мартта Кыргызстанда улуттук баш кийим ак калпактын урматына Ак калпак куну белгиленет. Бул күн Жогорку Кенештин 2016-жылдын 29-июнундагы №825-VI токтому менен улуттук баш кийимдин маанисин сактоо жана сыйлоо, улуттук салты колдоо жана элдин кыргыз маданиятына болгон сыймыктануу сезимдерин ойготуу максатында кабыл алынган.

Ак калпак куну официалдуу эмес түрдө 2011-жылы майрамдала баштаган. Кунду белгилөөнүн инициатору катары режиссер Рысбек Жабиров болгон. Анын сөзү боюнча ак калпак, улуттук символ катары кийин муундар тарабынан унутта калбаш керек, ошондуктан ал өзүнүн майрамдык датасына ээ болуш керек деген ойлорун билдирген. Ал эми 5 март калпак куну байчечекейлер чыгып, жаздын күндөрүнүн бири болуп, эң ылайыктуу күн катары кабыл алынган. Жылдан-жылга майрамдык күн массалык популярдуулукка ээ болуп, 2016-жылы официалдуу статус алган.

Ак калпак тарыхы
Ак калпак байыртан эле кыргыз эркектеринин улуттук баш кийими, ата-бабаларыбыздын мурасы катары саналып, өзүнө терең философияны камтыйт. Формасы, оймо-чиймелери, өзгөрбөстөн муундан-муунга өтүп келген. Калпак аркылуу кыргыздар адамдын жашын, коомдогу абалын билишкен. Бүгүнкү күнү дагы бул байыркы улуттук баш кийим өлкөбүздө кеңири колдонулат. Калпакты ардактуу, кадырлуу адамдарга белекке беришип, майрамдарга, жумушка, кыскасы кадимки турмуш-тиричиликте кийишет.

Айтмакчы, учурда түрдүү иш-чараларда, майрамдарда ижара калпак тартуулоо салтка айланып барууда. Ал эми Кыргызстан спортчуларынын эл аралык спорт мелдештериндеги параддык формаларына сөзсүз түрдө калпак кирет.

Ак калпак - тоолордун жана тазалыктын символу. Анын формасы Кыргызстандын ак кар, көк муз баскан тоо чокуларын элестет. Кыргыздардын "Манас" эпосунда да Кыргыздар калпагы башынан түшпөгөн эл деп айтылат. Калпакка болгон мамиле кыргыздарда өзгөчө десек болот, аны таза кармап, ыргытып же тегеретишпейт, эки колдоп гана чечүү керек, илгери кыргыздар жерге койбой бийигирээк же жанына коюп алышкан. Кыргыз өз калпагын сатпайт, бирөөгө бербейт, бир гана мурас катары берсе болот. Калпакты жоготсо же бирөөгө берсе анда адам кадыр-баркынан, акылынан жана аброюнан ажыраган болот деп айтылат.

Кыргыз калпактары бычылышы боюнча түрдүү болгону менен, негизинен ылдый жагы кең болгон аны төрт кыйыктан тигишкен. Кыйыктарды капталдарынан тигишпейт, бул калпактын талаачаларын өйдө же төмөн түшүрүүгө мүмкүндүк берген. Салтка ылайык оймолорун жибек жип менен тигишип, талаачаларын кара баркыт менен бастырышкан. Чокусун чачыча менен көркөмдүп, ал калпакта салаңдап турат. Тышкы жөнөкөйлүгүнүн артында кылымдар бою туураланып келген ыңгайлуулук менен тыкандык жатат.

Кыргыз маданиятында ак калпак эң демократиялуу баш кийим болгон. Аны бүт эркектер кийишкен - бай-манаптан баштап кедей-кембагалдары, жашы, карысы. Формасы жана түстөрү менен гана айырмаланып турган. Мисалы, ак сөөктөр, ырчылар бийигирээк калпак кийишип, ичке кылдуу жүндөн, кымбат баркыттан бычылып, өзгөчө оймолор менен кооздолгон.

Бүгүнкү күнү Кыргызстандын тикмечилери түрдүү фасондогу калпактарды даярдашат, майрамдык, күнүмдүк, балдарга, карыларга. Калпактын 80дей түрү бар деп айтылат, алар формасы, татаалдыгы, мааниси жана ыңгайлуулугу менен айырмаланышат. Чыныгы ак калпак табигый, жаңы тазаланган, ак ичке кылдуу койдун жүнүнөн дайындалат. Дал ушундай жүндөн жасалган калпак кышкысын сууктан сактап, жайкысын ысыктан коргоп, жаанда суу өткөрбөйт, формасын жоготпойт.

Жылда Ак калпак куну Республикабызда, өгөчө Бишкек шаарында, майрамдык салтанат, атайын иш-чаралар, жарманкелер, концерттер, флэшмобтор өткөрүлөт. Мектептерде маданий-массалык иштер жүрүп, бардык эркектер бул күнү калпак кийишет.

[ushka=seredina] КАЛПАК ТУРЛОРУ

Калпакты өңү түсү боюнча ажыратуу
Кыргыз элт баласы бойго жете электе кыюуусу жашыл калпак кийгизишкен. Ал баланын жетилип келе жаткандыгын туюндурат.

Бойго жеткенде кыюуусу кызыл түстүү калпакка кийгизип, андай баш кийим кийген жигит кыз жандоого, омурлук жар байкоого акылуу эле. Мурда кыштакка кыюуусу кызыл калпак кийип келген жигитти "аа бойдок экен" же "жар издеп жургон экен" деп билишкен.

Эр-жигит кыз алып, турмуш улаганда, үйлу-жайлу болгондо кыюуусу кара калпак башынан тушкон эмес. Андай калпакты мурда кыз жак даярдап, күйөө балага беришкен. Кара кыюуулуу калпак эр-жигиттин үй-булосу бар, кара менен ак аралашкан турмушта жашап жатканын билдирген. Кырсык болуп, омурлук жары жашоодон отуп кетсе, эри кара кийиз калпак кийген.

Эр-жигиттин кадыры которулуп, калк башында турууга кучу жетсе, мындай жигит ак калпак кийген. Калпагына карап, жигитти төргө карай өткөрүп, кээде эт тарттканда, тааныбаган адамдарга баш кийимине жараша устукан тарткан. Ак калпакты айкол, калыс, адилеттуу, акылман адамдар кийишкен.

Манаптар, айыл башы, деги эле бийликте турган адамдар жонокой элден айырмаланып, төбөсү шуншуйган калпак кийген. Мындай калпактар кийинчирээк Бакай калпак атка конду.

Даражалуу адамдардын кадыр-даражасы канчалык экенин калпактын кыюуусуна салынган оюу, ошол оюулардын арасына кыстырыла кеткен асыл таштар айкындап турган.

Оюмдардын мааниси
Жаш балага колдоп, жандап жүрсүн деген мааниде умай эне, жаман коздон сактасын деп карганын тырмагын, акыл-ою таза болсун деп булак жана башка ушул сыяктуу оюм менен калпагын коркомдошкон. Ушуга байланыштуу оюмдардын аталыштары ага жараша болгон.

Эр-жигит ан улоого менен алек болсо, калпактарына мисалы, тоо теке, буркут, аркар оюмдарын түшүргөн.

Калк тынчтыгын сактаган баатыр-балбандар карышкыр, илбирс, жолборс, буркут сыяктуу оюуусу бар калпактар башынан тушкон эмес.

Калпак жөнүндө
Кыргыз калпагы, бир жагынан турмуш-жашоого ынгайлуу, аптада күндөн, ызгаарда сууктан сактаган, женил, ошол эле убакта олуттуу, салмагы оор эмес баш кийим.

Калпактын түзүлүшү кандай
Калапак бири-бирине дал келген төрт талаадан турат. Ал илгерки замандадагы адам башаты жер, аба, суу, отту туюндурат деген имиштер бар. Эгер андай болсо калпактагы 4 талаа кандайдыр бир философиялык ойду камтып, адамдын акыл-ээси башында, баш кийимде деген мааниде.

Дагы бир ой-толгоо, калпактын төрт талаасы биригип кыргыздын Мекени Ала-тоону чагылдырат. Ата-журтубуздун символу десек боолот. Нукура ак кийизден жасалган жасалышы аруулуктун, ыйыктынтын дагы бир белгиси.

Ооба, калпак кыргыздын байыркы баш кийими. Аны кийип жүргөн адам, ата-бабаларыбыздын, элибиздин маданиятын, салттарын ыйык туткандыгын билдирет.

Улуттук баш кийимибиз - байыртан эле белгилүү болгондуктан, калпакты адамга же элге ыйгаруу таажыдан кол жууп калуу менен барабар болгон. Буга байланыштуу "калпагыңды жоготсоң, башыңды жоготосун", "калпагыңдан ажырасаң, акылыңдан ажырайсың" - деген учкай сөздөр калган.

Калпактын 4 талаасынын сызыктары Теңирден түшкөн кутту билдирген. Ошондуктан "калпагыңды жерге койбо", "калпакты бутка эмес, баш жагыңа коюп жат" аттуу сөздөрү баш кийимдин ыйыктыгын билдирет.

Тузуму боюнча туюк жана айры калпак болуп болунот.

Айры калпак

Байыркы калпактар 2 талаадан эле турчу, ошондуктан алардын айры тиликтерин эки кулакты каратып кийип алышчу. Негизи айры калпактын маңдайкы жана желке жагы тилинуу болуп аталышы да ошондон. Мындай калпактарды кыргыздын оң жана сол канаттагылары кийип журушкон. Сол канаттын тотеми өгүз болгондуктан анын образын оймолор аркылуу калпактарына түшүрүп алган, ошондой эле ыкма менен оң канаттагылар өзүлөрүнүн бугу тотемин калпактарында түшүргөн. Азыркы айры калпактардын бир эле тилиги болуп, ал эми талаачалары төртөө, адатта, тилигин маңдайга келтирип кийишет.

Туюк калпак

Туюк калпак болсо тилиги жок болуп, аталышы да ушуга себептүү. Илгери көбүнчө ичкилик кыргыздар кийип жүрүшчү. Тотеми бөрү болуп, аны калпактарына түшүрүп алышкан.

Кайруусу
Кайруусунун өңүнө жараша сол канаттагылар (көк уулдан) кайруусу көк же кара түстө эле. Оң канаттар (ак уулдан тарагандар) ак чымкый калпак кийип, кайруусу болсо ак-сары же ак баркыттан жасалган.

Калпактын түзүлүшү жөнүндө
Биздин ата-бабаларыбыз дүйнө 3 болуктон турат деген ишенгеними болгон. Жогорку дүйнө - асман, ортоңкусу - тоо-таш, төмөнкүсү - суу жана жер асты. Бул катмарлардын образы да калпакка чагылдырылган деген имиштер бар. Чечмелениши төмөнкүдөй:

1.Калпактын чокусу (чок) жогорку дүйнө - асманды түшүндүрүп, чок дегени - куштардын канаты, тырмагы делет. Жигиттердин калпактарында куш канаты, тырмагы, кыздардын тебетейинде улардын, үкүнүн канаты болгон. Аталган куштар асманда, Теңирге жакын жүрөт деген маанини туюндурган.

2.Калпактын конус сымал бөлүгү тоону элестетип "Дүйнө тоо" маанисин берет. Илгерки ишенимдерге ылайык жер менен асманды дүйнө тоосу бириктирип турган.

3.Калпак кыюуусу асмандан түшкөн, тоолордон аккан сууну, ал эми кайруусу астыңкы жерди, караңгылыкты билдирет.

Кандай гана болбосун, имиш же болгон чындыкбы, баарыбир мунун баары биздин калпагыбыздын ыйыктыгын, кеңири тарыхка жана маданиятка бай экенин билдирип турат.

Калпак эмнеден жасалат
Ак калпак куну тууралуу кепке улай, эми калпак эмнеден жасаларын айталы. 19-кылымда калпактарды аялдар кийизден жасашып, эркектер сатышчу. Буйрутма менен калпакты жасатуу үчүн жаш козунун жүнүн беришчү, ошол эле жүн иштин акысы болгон. Учурда кытайлар жасаган синтетикалык калпактар өтө көбөйдү, баасы дагы арзан. Бирок нукура кыргыздын кой жүнүнөн жасалган калпактардын касиеттерине китай калпактары жетпейт. Синтетикалык калпактар кышкысын суук келип, жайкысын бышты ысытып, тердетет. Чыныгы жүндөн жасалган калпактар баасы кымбат, кышкысын жылуу, жайкысын салкын, мындай калпактарды азыр кыргыз тигүүчүлөрү "меринос" породасындагы койлордун жүнүнөн жасап, заманбап тигүүчү машиналарга тигишет.

Калпак жонундо ыр
Көк мелжиген мөңгүлүү бийик тоону,
Кичирейтип жасаган калпак кылып.
Тоолор жылып жатабы деп ойлойсун,
Кыргыздар ак калпакчан бара жатса

Калпакты кийгенимде ойлор келет,
Боз үйдө комуз чертип жатканымда
Кыргыз кызы кымыз сунат ичиң деп.
Жайлоодо ат чаап жүрөм, улак ойноп.
(Автор: Суркеев Бахтыбек)

Ак калпакты алтын башка теңеген
Ак мөңгүлүү Ала-Тоонун сереси,
Ак калпакка чөгөрүлгөн элеси.
Ак калпакты алтынга да алмашпа,
Бул кыргыздын эң бир ыйык белгиси.

Ызгаар шамаал урса дагы ашынган,
Ак калпакты учурбагын башыңдан.
Бул ак калпак ыроолонгон Теңирден,
Көкүрөккө түйүп алгын жашыңдан.

Чен элдерге ызаат менен ийилип,
Сый-сыпатын, сыйкорлугун билгизип,
Ата-бабам аздектеген калпакты,
Өзгөгө да белек кылат кийгизип.

Мындан башка белек жокпу аларга,
Көңүлүн таап көкөлөтүп саларга.
Сөзсүз эле баш кийимди берүүбү,
Эмне үчүн муну албайбыз капарга.

Касиеттүү Ала-Тоону жердеген,
Кыргыз эли баш кийимин эч бербеген.
Эскиргенин тепселетип таштабай.
Өрттөп салган касиеттүү эл деген.

Салкын төрлүү Ала-Тоону ээлеген,
Өзгөлөргө өрнөк болгон эл экен.
Кыргыз эли улуттугун унутпай,
Ак калпакты алтын башка теңеген.
(Сабыракун Сулайманов)

Ак калпак
Дүйнөдө түрлүү улут бар
Кээ бири тилин унуткан
Буйругу менен кудайдын
Бул заманга туш кылган
Байыркы кыргыз элденбиз
Батасын алган улуктан
Башкасын айтып не кылам
Кытайлар корккон буруттан

Кыргызымдын белгиси
Тили менен билинет
Башкалардан өзгөчө
Башына калпак кийинет
Калпагы, тили болбосо
Ким экенин, ким билет

Ошон үчүн калпактын
Кадырын жакшы билели
Манас кийген ак калпак
Мааниси менен кийелик
Көрүнгөн жерге таштабай
Көркү менен кийелик
Баш кийим улук экенин
Көкүрөктө түйөлүк

Камчы менен калпагым
Бийик жерде илинүү
Баш кийимин сыйлаган
Башкага болбойт жүгүнүү

Короодо жумуш кылганда
Малакайды кийемин
Эки жакка барганда
Ак калпак менен жүрөмүн
Башымда калпак турганда
Башкача согот жүрөгүм
Ак калпакчан кыргыздар
Аман болсун тилегим
Ак мончоктон келаткан
Атадан калган белегим
(Турумов Мукай, Долон айылы 5-март 2019-жыл)

Калпак күнү боло берсин
Саламдашам кептен айтып салмактуу,
Саламатпы эли - журтум ардактуу.
Амандашып анан башка сөзгө өткөн,
Ата- баба апапакай калпактуу.

Калпак күнү бүт кыргыздар сүйүнгөн,
Калпак кийип менда келдим үйүмдөн.
Бүт кыргыздын балдарындай мендагы,
Калпак кийгем тээ балалык күнүмдөн.

Жигит болуп кыргыз атка татыган,
Ак калпагын түшүрбөгөн башынан.
Эл, журтум майрамыбыз кут болсун,
Куттуктаймын үй-бүлөмдүн атынан.

Беш жаштабы мейли токсон жаштабы,
Калпак кийген абалтадан жаш кары.
Эске түшөт ак калпакты көргөндө,
Ак кар баскан Ала - Тоонун баштары.

Баалап, барктап бардыгыбыз азыр да,
Кийеличи жайда, күздө, жазында.
Комуз түшпөй кыргызымдын колунан,
Ак калпагы дайым болгон башында.

Жүргөнсүйбүз ак калпакты барктабай,
Кийиш керек үйгө катып сактабай.
"Майрам экен бүгүн кийдик болду" - деп,
Жакшы эмесда эртең чечип таштамай.

Калпак кийип жүрсөк деймин мен дайым,
Калпак сүйлөйт кыргыздардын тек жайын.
Бир жылдагы бир күн менен чектелбей,
Калпак күнү боло берсин күн сайын.
(Алиев Шекербек)

Тема: “ЭЛЕКТРОНДУК ТАМЕКИНИН ЗЫЯНДУУЛУГУ”

Тамеки чегүү өзүнө гана эмес, аны  менен бирге болуп, тамекинин түтүнү  менен дем алгандар үчүн зыяндуу

Көрсөткүчтөр: Сабак максатына жеткен болуп эсептелет, эгерде: 

1.      Окуучулардын электрондук тамекинин зыяндуулугу  жөнүндөгү түшүнүктөрү тереңдесе.

2.      Окуучулар жүрөк-кан тамыр ооруларынын 1/3 бөлүгү, анын ичинде инфаркт жана инсульт тамеки тартуудан улам келип чыгаарын үйрөнүшөт.

3.      Эмгекчилдикке, асыл сапаттарга патриоттулукка  салым кошуусу зарыл экенин сезишсе.      

Сабактын тиби: чыгармачылык бышыктоо.

Сабактын формасы: аралаш сабак.

Сабактын методу: Маалымат берүү, тушүндүрүү, аңгемелешүү, практикалык.

Сабактын жабдылышы: сүрөттөр, макал-лакаптар

Сабактын жүрүшү:

Уюштуруу (класста жагымдуу жагдай түзүү).   

- Балдар, бүгүнкү “Электрондук тамекинин зыяндуулугу” аттуу класстык саатта электрондук тамекилерди колдонуунун зыяндуулугу жөнүндө силерге  түшүндүрүү. 

Мугалим: Саламатсыңарбы балдар! Бүгүн «Тамеки чегүү жана электрондук тамекилердин ден соолукка зыяндуулугу менен таанышабыз». "Электрондук тамеки тартуу" деген сөздү укканда эмнени элестетесиңер? Тамеки чеккен адамдын жанында турганыңарда эмнени сезесиңер? (тамекинин жыты жүрөк айландырат, түтүнү  көздү оорутат.)

Бул кокусунан эмес – тамекиде майдаланган жана кургатылган тамеки бар. Тамеки – уулуу чөп. Аны мите жана майда курт-кумурскалар менен ооруган өсүмдүктөргө чачсаңыз, алар абдан тез өлөт. Тамекиде уу бар! Ал эми анын аты - никотин. 

Таранчы менен көгүчкөндөрдүн тумшугуна никотинге чыланган айнек таякча эле жакындатсаң эле өлөт. Коён ¼ тамчы никотинден, ит ½ тамчыдан өлөт. Адам үчүн никотиндин өлүмгө алып келүүчү дозасы 2,3 тамчыны түзөт (бир пачка тамеки бир заматта чегилет). Балдар үчүн жарым пакет жетиштүү - бул бир нече жолу далилденген. Тамеки түтүнүндө 30дан ашык уулуу заттар бар: никотин, көмүр кычкыл газы, көмүртек кычкылы, циан кислотасы, аммиак, чайырлуу заттар, органикалык кислоталар жана башкалар. Никотин нерв системасынын активдүүлүгүнө таасир этет. Тамеки тарткандарда тамеки тартпагандарга караганда рак оорусу 20 эсе көп кездешет. 

Электрондук тамеки зыяндуу, кыска мөөнөттө болсо да, бронхтордун дүүлүгүүсүнө жана сезгенүүсүнө алып келиши мүмкүн. 

Жүрөктүн кагышын көтөрүүсүнө алып келет. Тери көйгөйлөрүн жана аллергияны күчөтөт. Теринин кургап кетиши көйгөйлөрүн жаратып, оозду кургатат.

Класс менен баарлашуу. Кана айткылачы, тамеки чеккен балдарда кандай кыйынчылыктар пайда болот? Варианттарыңызды сунуштагылачы. 

Жооптордун үлгүсү:

1.  Биринчиден тамеки сатып алууга акчаны кайдан алаарын билбей кыйналышат? 

2.  Чачтан жана кийимден жаман жыттанып турса, ата-энеге калп айтууга тура келет.

3.  Бир жылда эле тамекиге көп акча сарпталат.

4.  Балдардын өпкөсү ооруйт, тез карыйт, мөөнөтүнөн мурда каза болушат.

5.  Ошондой эле тамеки тартуучулар айланасындагыларга да зыян келтирет.

Тамеки чегүү ден соолукка зыян экени белгилүү. Ар бир тамеки 5-15 мүнөт өмүрдү алат. Тамеки тартуу көптөгөн оорулардын себеби болуп саналат.

 Мисалы кыздар электрондук тамекини тартса кыздардын өңү кер-сары тартып бузулат, тиштери, манжалары сапсары болуп калат. Үнү да өзгөрүлүп назик эмес каркырак үн чыгат. 

Айрымдар тамеки кызга көрктүүлүк берет деп ойлошот. Тескерисинче, аны адепсиз көрсөтөт. Келечекте, кыздар эне болот, тамеки чегүү алардын ден соолугуна тийгизген зыяны, баланын өнүгүүсүнө жана төрөлө электе эле орду толгус таасирин тийгизерин азыр кыздар түшүнүшү абдан маанилүү. 

1. Силер  кандай ойлойсуңар, биринчи жолу чеккен адам кандай сезимде болот? (окуучулардын  жооптору).

 Ооба, албетте, биринчи тамеки чеккенде  адамдын тамагы кычышкансыйт, жүрөктүн согушу тездейт, ооздо жагымсыз даам пайда болот, көздөрү караңгылап, башы айланат. Дене канчалык жаш болсо деле, акырындык менен жаш муундун: өмүрү кыскарат, тез-тез ооруйт, алы кетип өзүн жаман сезет (тиши саргаят, өңү назик болбой,  кер-сары тартат, тынымсыз жөтөл башталат). Ал эми баланын организми өсүп-өнүгүүнү токтотот. (Тамекини эрте тарта баштаган балдар дайыма кичинекей, алсыз жана оорулуу болушат.) 

Ал эми тамеки тартпаган, бирок жанында жүргөндөр эмне болот? (балдардын жооптору). Андан эки эсе ууланат.

Окуучулар арасында акыркы жылдарыэлектрондук тамеки популярдуулугу рекорддук темп менен өсө баштады. Электрондук тамеки чегүү абдан модалуу жана зыянсыз деп эсептелет. 

-                       Чын элеби? Электрондук тамеки эмне экенин ким айта алат? 

Дарыгерлер тамеки тартуунун бул түрү никотинге көз карандылыкты тез пайда кылат, кийин алар тамекиге өтүп кетишет.  Электрондук тамеки балдар жана өспүрүмдөр үчүн даамы жана жыты менен кызыктырат, алар ванильди, алчаны же шоколадды туурайт. 

-                       Электрондук тамеки деген эмне?

-                       Электрондук тамеки – бул сигара, түтүк, калемсап сыяктуу көрүнүшү мүмкүн болгон, дем алуу үчүн бууланган эритмени бөлүп чыгаруучу, батарея менен иштеген шайман. Ичиндеги суюктук мөмө-жемиштин жытын сезиши мүмкүн, бирок курамында  эритме никотинди камтыйт. Алар 2015-жылы АКШнын базарында пайда болуп, учурда бүт өлкөлөрдө сатылат. 

Электрондук тамеки төмөнкү бөлүктөрдөн турат:

Бул тутүктүн аягына бекитилген картридж. Ичинде суюк эритмеге малынган сиңиргич материал  чакан желим чөйчөк бар. Батарейкасы бар. Бул жылытуучу элементти иштетет. Сенсор: Бул колдонуучу шайманды соруп алганда, жылыткычты иштетет.

Бишкектеги ири соода борборлорунда да электрондук чылым  кенен сатуулуда. Чылымдын бул суюк түрү жакында эле пайда болгонуна карабай, жаштар менен өспүрүмдөр арасында өтө тез жайылууда.

Тамеки өндүргөн ири компаниялар да буга көңүл буруп, учурдан пайдаланып калуу аракетинде. Бирок дарыгерлер электрондук чылымдын зыяны кадимки тамекиден айырмаланбай турганын айтып жатышат.

Ден соолукка чоң зыян келтирет. Электрондук тамеки 2004-жылы ойлоп табылган. «Абсолюттук зыянсыз», «Электрондук тамеки чегүү зыяны жок» - ушул жана ушул сыяктуу сөздөр гезит-журналдардын беттерине жарыяланып, интернеттерге  толгон. Келгиле балдар, эми түшүнүүгө аракет кылалы. Электрондук тамеки тартуунун зыяны барбы же жокпу, түшүнүү үчүн, бул иш учурунда организмге кирген заттарды аныктоо керек. 

Ошентип, "зыянсыз"деп айтылган электрондук суюктук эмнеден турат? Ал суу, пропиленгликол, глицерин, никотин жана татаал даамдан турат, анын курамы, адатта, кандайдыр бир себептерден улам көрсөтүлбөйт. Тактап айтканда, суюктуктар жана электрондук тамекилер үчүн картридждер текшерилди. Көрсө, суюктуктарда көбүнчө курамында билдирилбеген зыяндуу аралашмалар бар экен, мисалы, нитрозамин, онкологиялык ооруларды козгой турган зат. Электрондук суюктукту карап чыккан медициналык уюмдардын бири да, бул электрондук тамеки зыянсыз деп айтууга болбойт.

Электрондук тамеки - бул жөн гана ингалятор. Бирок буу менен түтүн бул башка түшүнүктөр жана, албетте, кадимки тамекинин түтүнү менен электрондук буу өндүрүлгөн эффект боюнча айырмаланат. Электр тамеки чеккендерди күткөн тузак уламдан-улам тамеки тартууга азгырык болот. Электрондук тамекинин "иш жүзүндө зыяны жок" дегени туура эмес, тамеки чегүү учурунда никотин өпкөгө кирип, канга бат сиңет. Электрондук тамеки тарткандан кийин 8 секунддан кийин ал мээге кирет. Ал эми электрондук тамеки чегүүнү токтоткондон 30 мүнөт өткөндөн кийин мээдеги никотиндин концентрациясы азая баштайт, анткени, денедеги бардык ткандарга жана органдарга тарай баштайт.

Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюму да түпөйүл

Электрондук тамеки коркунучтуу! Мына бир нече мисал: 2016-жылдын август айында Санкт-Петербургдагы мектептердин биринин 9-классынын окуучусу теңтуштарыныкына конокко бара жатып каза болгон. Ушул электрондук тамекини көп тарткандыктан.. Окуяга күбө болгондордун айтымында, өспүрүм күнү бою электрондук тамеки чеккен. 2016жылдын сентябрь айында Татарстанда 2001-жылы туулган өспүрүм тез жардам келгенге чейин орус тили сабагы учурунда каза болгон. Иликтөөнүн жыйынтыгында өспүрүмдө белгисиз баңги заттарынан уулануунун белгилери бар экени аныкталган. Кошумчалай кетсек, танаписте сабакка аз калганда мектептин сыртында өспүрүм белгисиз жашы жете элек балдар менен электрондук тамеки чеккени аныкталган. 

Ошентип, жыйынтык чыгаралы: Тамеки чегүү өспүрүмдөр, биринчи кезекте, нерв жана жүрөк-кан тамыр системасына таасир этет. 12-15 жашында алар физикалык күч учурунда деми кысылышына даттанышат. Тамеки тартуу окуучулардын окуусуна терс таасирин тийгизет. Тамеки чеккен мектеп окуучулары алардын физикалык жана психикалык өнүгүүсүн жайлатат. Тамеки чегүү менен бузулган ден соолуктун абалы өзүңүзгө жаккан кесипти тандоого, ийгиликке жетүү үчүн мүмкүнчүлүк бербейт (мисалы, уландар учкуч, космонавт, спортсмен, кыздар – балерина, ырчы ж.б. болуша албайт). Мектеп жылдары физикалык жактан да, психикалык жактан да өсүү үчүн  денеге көп күч керек.  Өспүрүмдөр, балдар менен кыздар тамеки чегип үйрөнүшсө тез көнүп, келечекте тамекини таштоо абдан кыйын болот. Тамекини таштай алышпаса көптөгөн ооруларга дуушар болот.

Эгерде араңардан кимдир бирөө тамеки тартса, анда мен чын жүрөктөн тамекини таштоону жана кадимки тамеки сыяктуу көз карандылыкты пайда кылган жаңы, модалуу, электрондук тамекиге берилип кетпешиңизди чын жүрөктөн каалайт элем.

Тамекини таштаса - бул сиздин урпакыңыздын ден соолугун сактап калат!!!

Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюму чылымдын бул жаңы, заманбап түрүн Тамеки менен күрөшүү боюнча конвенцияга киргизип, аны чылымдай эле расмий жайларда колдонууну, жарнамалоону жана жайылтууну тыйыш керек экенин, Женевада өткөн тараптардын сегизинчи саммитинде билдирген.

Буга негизинен чылым өндүргөн ири компаниялардын акыркы мезгилде электрондук чылымды жаштар менен өспүрүмдөр арасында жайылткан агрессивдүү жарнамалары себеп болуп жаткан кези.

Алгач электрондук чылымдын курамындагы заттарга токтолсок, адам дем алууга ыңгайлашкан жогорку басымдагы түтүк аркылуу никотин адам организмине кирип, андан чыккан буу ар кандай жыпар жыттуу суюктуктан турат. Жабдуунун ичиндеги ингалятор ысып, тамекинин түтүнүндөй зат бөлүнүп чыгат. Электрондук чылымдын ишин окумуштуулар орто кылымдардагы тамеки түтүгүнө окшоштурушат.

Англисче "Вейпинг" деп аталган электрондук чылым азыр кыргыз жаштарында да өтө популярдуу. 

КЫСКАЧА ТАРЫХЫЙ МААЛЫМАТ.

Европалыктарды тамекиге тартуу окуясы ушинтип башталган. Чынында, тамеки Америкадан келет. 1942-жылдын 12-октябрында Кристофер Колумб белгисиз аралга байланып, анын тургундары конокторго күнгө кургатылган жалбырактарды алып келишкен. Алар бул өсүмдүктү "петум" деп аташкан.

Колумбдун экинчи кампаниясынан кийин тамекинин үрөнү Испанияга, ал жерден жер шарынын бардык булуң-бурчтарына алынып келинген. Тез таралышына тамекинин укмуштуудай касиети – адам үчүн кыйын болгон тамеки тартууга болгон көнүмүш каалоо көмөктөшкөн.

Россияга тамеки англиялык көпөстөр тарабынан 1585-жылы Архангельск аркылуу алынып келинген. 

Сиз тарткан ар бир тамеки жашооңузду 15 мүнөткө кыскартат. Ар бир 13 секундда бир адам тамеки чегүү менен байланышкан оорудан каза болот. 

ЭЛЕКТРОНДУК СИГАРЕТТИН ЗЫЯНДУУЛУГУ

Электрондук тамекилер 2006-жылы Кытайда пайда болгон жана ушул күнгө чейин "уникалдуу продуктуну", тагыраак айтканда ENDS (электрондук никотин жеткирүү системасы) колдонуунун коопсуздугун катуу жарыялаган жарнаманын жана маркетингдин аркасында акырындык менен рынокту ээлеп келе жатат. АКШнын калкы тамеки чегүү зыяндуу, ал эми электрондук тамекинин зыяны жок деп, коопсуз, ал тургай, пайдалуу деп ишендиришет.  Россияда дагы калкынын 70 % тамеки чеккендер, бойго жеткен өспүрүмдөрдүн көбү зыянсыз деп жалаң электрондук сигаретага өтүп кетишкен.  Ошол электрондук сигаретада тамекидей эле зыяндуулугу көп экенин, бул "гаджеттин" негизги милдети - адамды никотинге көз каранды кылуу экенин түшүнө албай жатышат.

                Мугалим:    Биринчиден,     мен     силерден     электрондук     тамекилерге     болгон

мамилеңерди билгим келет. Силерге бир нече суроолорду бергим келип турат, бирок силер  чынчылдык менен жооп бергиле:

  Электрондук тамеки ден соолукка зыян деп ойлойсуңарбы?

  Электрондук тамекилердин коопсуздугу тууралуу сыналгы жарнамаларына ишенсе болобу?

  Силердин оюңарча, дарыгерлер электрондук тамеки чегүүнү жактырабы же жактырбайбы?

•  Электрондук тамеки баалуу жана оригиналдуу белек боло алабы?

•  Электрондук тамеки зыяндуубу, эмне үчүн?

Тамеки төмөнкүлөргө түздөн-түз жооп берет:

1.  Өпкө оорусуна;

2.  Рак оорусуна;

3.  Жүрөк-кан тамыр ооруларына;

4.  Бронхит ооруга;

Жыйынтыктоо сөзү:

Балдар, электрондук тамеки тартуу бул мода эмес. Тартып көрөйүнчү, - деп бирөөнү тууроо акылсыздык.  Анткени, тамекинин түтүнү тамеки тарткандардын өздөрү үчүн гана эмес, андан дем алгандар үчүн да коркунучтуу. Ошондуктан түтүндүү бөлмөлөрдөн алыс болуп, аларды тез жана тез-тез желдетип туруу керек. Тамекиден бөлөк, жашоодон ырахат алуунун көптөгөн жакшы жолдору бар. Мисалы, ден соолуктуу сактоо. Алардын эң оңоюу жана жеткиликтүүсү бул – өзүңө жакын адамдар, ата-эне, биртуугандар менен баарлашуу, кызыктуу маек куруу. Достор менен баарлашып, алар менен көйгөйлөрүбүздү талкуулап, кубаныч менен кыйынчылыктарды бөлүшүп туруу. 

Ошондой эле спорт бизге чоң пайда алып келет, ал ырахат тартуулап гана койбостон, эс алууга жана стресстен арылууга да жардам берет. Кээде башыбызга кирген жаман ойлордон арылуу үчүн жеңил чуркоо жетиштүү. Силер жаратылышка чыгып же суунун жанында сейилдөө керек.

Музейге, театрга же киного барсаңар болот, муну туугандар же достор менен кылганыңар жакшы. Же өзүңөргө жаккан жанрдагы кызыктуу китеп окугула. 

Анан, албетте, чыгармачылык бизге чоң мүмкүнчүлүктөрдү берет. Чыгармачылыктын көптөгөн түрлөрү бар - музыка, живопись, скульптура, жыгачтан оюу, саймачылык, адабий ишмердүүлүк жана башка көптөгөн нерселер. Жана алардын ар бири бизге өзүбүздү түшүнүүгө, эс алууга, стресстен арылууга жана андан чоң ырахат алууга жардам берет.

                Ден соолукта болуңуз, өзүңүзгө кам көрүңүз!      

Жыйынтыктоо:

Балдар, биз бүгүнкү сабагыбызда: “Электрондук сигареттин зыяндуулугу” деген класстык саатта көп нерсени билдик. Силер айтып бергилечи, эмнени билдиңер?

Сабактын жыйынтыгы:

Суроолорго өз алдыбызча жооп беребиз: 

1.              Э лектрондук тамеки деген эмне?

2.              Электрондук тамеки эң биринчи кайда пайда болгон? 3.             Электрондук тамеки ден соолукка зыяны бар деп ойлойсуңарбы?

4.           Негизи тамекиден кайсы органдар зыян тартат?

5.           Электрондук тамеки зыяндуубу, эмне үчүн?

Мугалим: Балдар мына бүгүн электрондук тамекинин

зыяндуулугун түшүнүп билдик. Ар дайым өзүбүздүн ден соолугубузга кам көрөбүз, тамекинин түрүн тартпайбыз. 

Үй тапшырма: Тамеки мен эч качан чекпейм! ( Эссе жазуу).