Россия5а киинэ сылыгар аналаах кылаас чааһын сценарийа.
«Киинэ буолбут айымньы»
ИКД: О5олоор, бу ааьан эрэр 2016 сывл Россия5а туох уратылаах сылый?
Ким маннык уураа5ы таьаарбытай?
Ол эбэтэр эьиги санаа5ытыгар биьиги бугун кылааспыт чааьыгар туох туьунан кэпсэтиэхпитий?
О5олоор, кырдьык киинэ туьунан кэпсэтиэхпит. Бу тема сурдээх киэн. аан бастаан бырааттыы Люмьердар устубут 49 сокуундэлээх "Поезд кэлиитэ» диэн са5алаан аан дойду урдугэр киинэ искусствота балысханнык сайынна. Биллиилээх режиссердарынан, актердарынан Иван Пырьев, Станислав Ростовцев, Леонид Гайдар, Эльдар Рязанов, Сергей Бондарчук, Нонна Мордюкова, Вячеслав Тихонов, Евгений Леонов, Юрий Никулин аан дойду бутуннуутэ киэн туттар. Оттон биьиги сахабыт киинэтэ эмиэ сайдан а5ыйах сыл иьигэр сайдан аан дойду таьымыгар та5ыста. Бугун кылааспыт чааьыгар чуолаан саха суруйааччыларын киинэ буолбутайымньыларын туьунан кэпсэтиэхпит.
Вед2: Сыл устата киинэ искусствотыгар араас хабааннаах улэ ыытылынна. Элбэх киинэ уьулунна, урукку киинэлэр соргутуннулэр. Оттон биьиги Сахабыт сиригэр киинэ искусствота балысханнык сайдар. Элбэх киинэ хампаанньата тэрилиннэ. Сахалыы киинэлэр киинэ тыйаатырдарыгар голлвивуд устар киинэлэринээ5эр элбэх корооччулэнэллэр. Сахалыы киинэлэр аан дойду киинэ премияларыгар ааттара ааттанар.
Вед1: 2016 сылга саха сирин саамай улахан киинэ тэрилтэтин Сахафильм дириэктэринэн эдэр эрчимнээх Детсат холбоьук резиденэ Дмитрий Шадрин анаммыта. Кини улэтин сурун сыалынан саха классик суруйааччыларын айымньыларын киинэ экраныныгар таьаарыы буолбута.
Вед1: Убаастабыллаах ыалдьыттар «Киинэ буолбут айымньы» кылааспыт чааһын са5алыырбытын көнүллээн!
Вед2: Кылаас чааьын сыала:
- Саха классик суруйааччыларын киинэ буолбут айымньыларын ааҕан, ырытан торообут дойдубут ытык дьонун олорон аапыт олохторун, айар улэлэрин билии, саха сиригэр киинэ сайдыытын кытта билсии;
Соруктарбыт:
-киинэ искусствотын кытта билсии;
- киинэ буолбут айымньылары аа5ыы, киинэтин корон ырытыьыы;
-киинэ эпизодун устан корорго холонуу;
Кылааспыт чааьа алта кадртан туруо5а, хас биирдии кадр хастыы да дубльлаах буолуо5а.
Бастакы кадр “Харанаҕа тыкпыт сырдык” Суорун Омоллоон
1. Иһитиннэрии (Ионов бала5ана. Чөркөөх музейа)
Саина: 2003 сыллаахха Суорун Омоллоон “Харана5а тыкпыт сырдык”, “Сордоох суха” айымньыларынан “Сахафильм” тэрилтэтэ Таатта улууьа муниципальнай тэрилтэни кытта дуогабар туьэрсэн “Харана5а тыкпыт сырдык” киинэни устубуттара. Киинэ5э Саха сиригэр политсыылынайдар маннайгы уорэ5и тар5атыылара ойууланар. Уорэххэ ба5алаах дьаданы Ньукуус уолу Болдьумаар политик уорэххэ ылан харана олохтон сырдыкка таьаарар.
Оля: Биьиги кылаас быйыл куьунну сынньалан кэмигэр Таатта улууьун Чоркоох политическай сыылынайдар музейдарын корон, сэргээн кэллибит. Чоркооххо киирэти кытта айымньыга ойууланарын курдук Николаевскай танара дьиэтин комус ккуупаллара ыраахтан угуйа, сырдаан, сыдьаайан корсор. Музейга саха сиригэр ссыылка5а кэлбит политиктарЭ.К.Пекарскай, В.Н.Ионов уо.д.а. бала5ан дьиэлэрэ кинилэр улэлээн, олорон ааспыт олохторун туоьута буолан тураллар. Таатта улууьугар маннай уорэ5и тар5аппыт, букубаар суруйбут, оскуола арыйбыт В.М.Ионнов бала5аныгар аан маннай сырыттыбыт.
Галя: Всеволод Михайлович Астрахань куоракка почтмейстер дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Царицынскай гимназияны бүтэрэн Санкт – Петербургтааҕы технологическай институтка киирбитэ. 1875 сыллаахха революцияны пропогандалыыр үлэтин иһин үөрэҕиттэн уһуллубута. 1883 сыллаахха Саха сиригэр көскө ыытыллыбыта (Байаҕантай улууһугар, билигин суох), онно 1893 сыллаахха диэри олорбута. 1893 сыллаахтан 1899 сылга дылы Боотурускай улууска (билиҥҥи Чурапчы, Таатта улууһа) олорбута. Сыылка5а олорор сылларыгар олорбут улуустарыгар чааьынай оскуолалары, Дьокуускай куоракка биллибит "ионовскай оскуоланы" аьан µлэлэппитэ. Народнай оскуолаларга анаан саха бастакы букубаарын оІорбута, 1917 с. С.А.Новгородов таґаартарбыта.
Вед1: Биьиги кылаас тороппуттэрбитин кытта бу айымньынан устубут кылгас киинэбитин эьиги дьуулгутугэр таьаарабыт.
Иккис кадр “О5о куйуурдуу турара” П.А.Ойуунускай.
Иһитиннэрии “Халамнаайы эбэтэ”
Ч.Коля: Салгыы Черкеех нэьилиэгиттэн 3 биэрэстэлээх сиргэ ыраахтан баара5ай аттаах киьи котутэн иьэрин кордубут. Бу “О5о куйуурдуу турара” Ойуунускай айымньытыгар ойууланар Халмнаайы эбэтэ эбит. Баара5ай атаах киьи чугаьаан корбуппут Ойуунускай сурукка тиспит “Ньургун Боотур” айымньытыгар памятник эбит.
Эбэ урдугэр кырачаан ба5айы уол куйуурдуу турара. Бу пааматынньык учууталбыт кэпсээнинэн 2004 сыллаахха боруонсаттан кутуллан оноьуллубут. Уолчаан Халамнаайы эбэ диэки хайыьан туран, эбэтиттэн балык кордоьо тураахтыыр. Пааматынньыгы Отур Силис бырайыактаан онорбут.
Лия: Ойуунускай оскуола5а уорэнэ сылдьан элбэх ыарахаттары корсубут. Сарсыарда эрдэ оскуолатыгар барара, киэьэ эрэ дьиэтигэр тонноро. Аьыыр аьа суох буолан, кыанар ыал о5олоругар ахсааннарын суоттаан биэрэн, дьиэ5э улэлэрин толорсон, ыалларга ырыа ыллаан, остуоруйалаан аьыыра.Уксугэр куйуурдаан аьын булунара. Кэлин кыьал5алаах о5о сааьын умнуллубат чахчытыгар оло5уран “О5о куйуурдуу турара” диэн кэпсээни суруйбута. Бу кэпсээннэ оло5уран 2003 сыллаахха Сахафильм уонна Ханалас улууьун дьоно сэргэтэ “Мальчик и озеро” киинэни устан таьаарбыттара.
Дьүһүйүү.(Д.Максим)
Максим: «Эбэккээм! Көрдөһөр күттүөннээх, ааттаһар ахсааннаах... Үөрэхтэн матарым дьэ кэллэ — үтэлээ! Үөрэнэн үрүҥ күн сырдыгын көрөргө бу үтэ булаары сордоно турабын... Бэс үөрэ мэлийдэ, тарбыт баранна... хара уу... хара уу — ааһымтыа... Миэхэ биир үөрэнэр сылбын бүтэрэн мүльчү түһэрим бэт улаххан наадалаах. Ол, үөһээ тахсарбар биир үрдүк кирилиэс.
Үтэлээ, эбэккээм, үтэлээ! Үтүөҕүн төлүөҕүм: үлэһит-хамначчыт иннигэр охсуһуом... Эбэккээм! Хамначчыт-дьадьаҥы хараҕын уулара хаарга тохтубат, хаба-ла айаҕар таммалыыр, хаччылаах куттаҕар кутуллар. Мин ону иэстэһиэм!.. Соххор-доҕолоҥ соро-муҥа суолга тохтубат, сиргэ тимирбэт, солкуобай хаччынан кутуллан тойокко-хотукка, баайга-талаҕа айаҕар кутуллар. Мин ону төттөрү төлөтүөм!.. Эбэккээм, үтэлээ! Биир сыллаах тахсыбыт дабайыым сууллара, дьэ, кэллэ — таҥнары курулаан аллараа үөдэҥнэ, дьэбэрэ түгэҕэр түһэрим, дьэ, буолла! Өрүһүй, үтэлээ!»
Уьус кадр “Дьикти саас” Далан
Аким: 2012 сыллаахха Сахафильм саха драматическай тетарын кытта В.С.Яковлев-Далан “Дьикти саас” айымньытынан киинэ устубуттарын бары да корбут буолуохтааххыт. Киинэни Аатырбыт режиссер Никита Аржаков салайбыта.Санатар эбит буоллахха, В.С. Яковлев биьиги Ил Дархаммыт Е.А. Борисов кылааьын салайбыта. Билэр дьон этэллэринэн Егор Афанасьевич прототиба айымньы сурун геройа Гассан уол буолбут. “Дьикти саас” айымньыга улахан кылаас о5олоро бэйэ икки ардыгар сыьыаннар, тапталлра, учууталлар икки ардыларынаа5ы сыьыан ойууланар.
Билиги биьиги 3 группанан тэҥнэбил үлэ ыытабыт. Манна икки о5олор уонна тороппуттэр хамаандалара кыттыыны ылаллар.
Тэнниир улэбит ис хоьооно оччотооҕу оҕо уонна билиҥҥи кэм оҕотун тэннээн коруу:
Майгыта-сигилитэ
Тас корунэ
Сыаннастара
ИКД: О5олоор, билигин эьиги хас биирдигитин орто оскуола кэнниттэн ханна барабын, туох идэни ылабын, олоххо суолбун хайдах булабын диэн санаа ууйэ-хайаа сылдьар буолуохтаах.Бу кэм тардыытыгар сылдьар эдэркээн киьи ойу-санааны, дьулууру этэр-кэпсиир айымньыга наадыйар. Оннук эдэр дьон кыьал5аларын ойдуур педагог, саха народнай суруйааччыта В.С.Яковлев-Далан " Дьикти саас" диэн сэьэнин чопчу бу кэрдиис кэм дьонугар туьаайбыт. Айымньы кун бугунунгэр диэри аа5ыллар кистэлэнэ онно сытар.
Тордус дубль “Сааскы кэм” Амма Аччыгыйа
Туяра: “Амма Аччыгыйын туһунан”
Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа Орто Амма нэьилиэгэр тороон-уоскээн, олорон ааспыта. Амма Ачыгыйын о5о сааьа Хоптолоох алааьыгар ааспыта. Н.Е. Мординов Чычымах оскуолатыгар уорэнэ сылдьан уптэрэ-астара тиийбэккэ 3 сыл уорэхтэн мата сылдьыбыта. Ону маннык ахтар: «Ус сыл уэрэхтэн мата сылдьыбытым. Ыраата барыахпын-ким миигин онно тиэрдиэй, туохпунан уэрэниэхпиний? Туун утуйбакка, дьонтон кистээн ытаан муцнанан, кунус «уэрэммит киьи,уэрэммит киьи»диэн ботугуруу сылдьар буолуохпар диэри со5отох санаа,со5отох дьулуур миигин баьыйбыта ».
Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм” арамаана 1946 сыллаахха тахсыбыта. Бу айымньынын угус элбэх суруйааччы саха оло5ун энциколопедията диэн ааттаабыттара. Арамаан французтуу, Чехтии тылбаастанан тахсыбыта.
Вася: Соторутааҕыта Таатта улууһун дьаһалтатын сакааһынан Россияҕа Киинэ сыла биллэриллибитинэн, Н.Е.Мординов–Амма Аччыгыйа төрөөбүтэ 110 сылынан, Саха сирин олоҕун көрдөрөр энциклопедия буолбут "Сааскы кэм" романа суруллубута 70 сылынан "Саха фильм" автономнай тэрилтэ (директор Степан Елисеевич Ноговицын) Хоптолооххо Амма Аччыгыйа төрөөбүт алааһыгар "Сааскы кэм" роман бастакы чааһынан киинэни устуу тумуктэннэ. Киинэ режиссера А лексей Романовтыын кэпсэтиигэ кини Амма Аччыгыйа айымньытынан өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи саха ыалын олоҕун айымньы сүрүн дьоруойа Микиитэ уобараһынан көрдөрөр сыаллааҕын эттэ. Онон сотору кэминэн Амма Аччыгыйа "Сааскы кэм" романа экраҥҥа киинэ буолан,көрөөччүлэри сэҥээрдиэ. (НВК иһитиннэриитэ.)
Вед1: 2016 сыл са5алыынытыгар Амма Аччыгыйын убулуойугэр аналлаах “Сааскы кэми бары ааҕабыт” саха сирин биллиилээх дьоно кыттыылаах бырайыак са5аламмыта. Биьиги кылаас төрөппүттэрбитин кытта бу бырайыакка кыттыстыбыт.
Бэьис кадр “Биьиги Сүөдэрбит”Ф.К. Попов
Вед1: 2000 сыллаахха Сахафильм тэрилтэтэ Иван Сысолятин “ Советскай Союз геройа Ф.К.Попов туьунан” айымньытыгар оло5уран “Биьиги Суодэрбит” документальнай киинэ устубуттара. Киинэ5э биьиги биир дойдулаахтарбыт Мэнэ-Ханалас дьоно-сэргэтэ уьуллубута. Киинэ сахалартан бастакы Советскай Союз Геройа Ф.К.Попов оло5ун, хорсун быьыытын арыйар.
Хоһоон
Вед2: А5ыйах хонуктаа5ыта биьиги бииргэ уорэнэр до5орбут Мордискин Коля Ф.К. Попов унуо5ар Белорусия5а баран кэлбитэ. Тылы Коля5а биэрэбит.
М.Коля иһитиннэриитэ.
Рефлексия (как викторина)?
1. Харана5а тыкпыт сырдык киинэ хас сыллаахха тахсыбытай?(2003)
2.Мальчик и озеро ханнык айымньынан уьуллубут киинэний? (Ойуунускай “О5о куйуурдуу турара)
3. Дьикти саас айымньыга Е.Борисов прототиба кимий? Киинэ5э ким кинини оонньообутай? (Гассан, Г. Менкяров)
4.”Сааскы кэм” арамаан ханнык тылларынан тылбаастаммытай?
5. Н.Е.Мординов быйыл хас сыллаах убулуойэй?
6. Сааскы кэм арамаан хас сыллаахха суруллубутай?
7. Ф.К. Попов торообут сирэ? Хас сыллаах убулуойэй?
8. Оссо ханнык саха киинэлэрин билэ5ит?
9. Ордук ханнык киинэни собулээтигит? То5о?
10 Бу киинэлэр эьигини туохха уорэттилэр?
Түмүк
Вед1: Кылааспыт чааьын бэлэмниир кэмнэ олус элбэх саха суруйааччыларын аймньылара киинэ буолбуттарын биллибит. Ол курдук, Суорун Омоллоон “Аанчык”, “Дьарапылаан”, “Харана5а тыкпыт сырдык”, Е.Неймохов “Ильмень урдунэн туруйалар”,Алампа “Куораччыт”,Н.Заболоцкай “Мааппа”, Ойуунускай “О5о куйуурдуу турара”, Иван Сысолятин “ Советскай Союз геройа Ф.К.Попов туьунан” уонна сана уьулла сылдьар Амма Аччыгыйын “Сааскы кэмин” долгуйа кэтэьэбит.
Вед2: О5олоор сахабыт киинэтин интэриэьиргиэ5ин, пропагандалыа5ын. Уонна кылааспыт чааьын сахалыы киинэ сана сахалыы айымньыларынан байытылла турдун, элбэх корооччулэннин, саха тыла суппэтигэр, сайдарыгар олук буоллун диэн тумуктуубут.
Сана са5ахтары са5ан
Саха киинэтэ сайынна
Саха торут оло5ун
Сатабыллаахтык арыйда!
Саха киинэтин сарсынныта
Сандаарыйа туруохтун!
Сана кэми уруйдаан
Сахалыы киинэ сайыннын!
1 031
48 454 
