IX-XVII əsr Azərbaycan maarifi və pedaqoji fikir tarixi

IX-XVII əsr Azərbaycan maarifi və pedaqoji fikir tarixi

Xülasə: Məqalədə Vətənimiz Azərbaycanın IX -XVII əsrlərdə maarif, məktəb və pedaqoji fikir tarixinə qısaca nəzər salınır. Azərbaycan müəllimlərinin fəlsəfə, astronomiya, dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, təbabət, tarix və coğrafiya sahələrində dünya elminin önündə getmələri və belə pedaqoji şəxsiyyətlərin fəaliyyəti məsələləri işıqlandırılır. Azərbaycan xalq pedaqogikası, ayrı-ayrı alim, şair, və s. müəllimlik fəaliyyətləri ilə əlaqədar Azərbaycan pedaqogikasına verdikləri töhfələrdən söz açılır. Əgər insan başqa bir insana hörmət etmirsə, onu təhqir edir, alçaldırsa, müəyyən cəmiyyətdə qəbul edilmiş etik davranış standartlarına uyğun gəlmirsə, o zaman o, şəxs sayıla bilməz. “İnsana insanlıq lazımdır” deyir xalq müdrikliyi. “İnsanlıq” anlayışı isə vətənpərvərlik, ədəb-ərkan, təvazökarlıq, dostluq, xeyirxahlıq, mərhəmət və s. kimi əxlaqi keyfiyyətləri özündə ehtiva edir. Eləcə də məqalədə IX-XVII əsrlərdə Azərbaycan məktəb və mədrəsələri, onların fəaliyyəti məsələlərindən də söhbət açılır. Bu dövrdə məktəb və mədrəsələrdə tədrisin məzmunu, forma və üsulları barədə oxuculara məlumat verilir. Azərbaycan fikir abidələrində əsas diqqət təhsil problemlərinə, daha az təhsil məsələlərinə verilir. Aydındır ki, öyrənmənin təşkilati formalarının nəzərə alınması, müzakirə etmək və təkmilləşdirməyə ehtiyac həmişə vardır. Ola bilsin ki, görkəmli Azərbaycan pedaqoqlarının yaradıcılıq xəzinəsindən biz, cüzi bir pay götürə bildik.

Açar sözlər: Azərbaycan tarixi, Azərbaycan maarifi, Azərbaycan məktəbi, pedaqoji fikirlər, orta əsr azərbaycanlı pedaqoqlar, məktəblər, mədərəsələr, təlim formaları, təlim üsulları, tərbiyə məsələləri, əxlaqi münasibətlər, Vətən və vətənə sevgi, dərketmə və psixoloji münasibətlər.

History of Azerbaijani education and pedagogical ideas of IX-XVII centuries

Summary: The article gives a brief look at the history of education, school and pedagogical ideas of Vatan Azerbaijan in the 9th - 17th centuries. Azerbaijani teachers are at the forefront of world science in the fields of philosophy, astronomy, linguistics, literature, medicine, history and geography, and the activities of such pedagogical figures are highlighted. Azerbaijani folk pedagogy, individual scientists, poets, etc. In connection with his teaching activities, there is a mention of his contributions to Azerbaijani pedagogy. If a person does not respect another person, insults or humiliates him, if he does not comply with the ethical standards of behavior accepted in a certain society, then he cannot be considered a person. "Man needs humanity," says folk wisdom. The concept of "humanity" means patriotism, decency, humility, friendship, kindness, mercy, etc. includes such moral qualities. Also, the article discusses the issues of Azerbaijani schools and madrasas and their activities in the 12th-17th centuries. In that period, readers are informed about the content, forms and methods of teaching in schools and madrasas. In the monuments of Azerbaijani thought, the main attention is paid to educational problems, less to educational issues. Clearly, there is always a need to consider, discuss and improve organizational forms of learning. Perhaps, we were able to take a small share of the creative treasure of outstanding Azerbaijani educators.

Key words: Azerbaijani history, Azerbaijani education, Azerbaijani school, pedagogical ideas, medieval Azerbaijani pedagogues, schools, madrasahs, training forms, training methods, educational issues, moral attitudes, love for the Motherland and homeland, understanding and psychological attitudes.

Giriş / Introduction

Vətənin azadlığı uğrunda canlarından keçmiş mərd mübarizlərin və görkəmli tarixçi alim, ustadım, mərhum professor Seyidağa Onullahinin əbədi xatirəsinə iltaf olunur.

Azərbaycan xalqı öz tarixi torpaqlarında qədim və zəngin mədəniyyət yaradıb. Bizim mədəniyyətimiz ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə Mərkəzi Asiya, Qafqaz xalqlarının və digər qonşu ölkələrin mədəni inkişafına güclü təsir göstərib. “Kitabi-Dədə Qorqud” xalq qəhrəmanlıq eposunun tarixi Azərbaycan torpaqlarında yayılması ilə mədəniyyətimiz еrkən İntibah dövrünə qədəm qoymuşdur. Bundan sonra bütün orta əsrlər boyunca xalqımız dünya mədəniyyəti tarixinə bir-birinin ardınca və bir-birindən qüdrətli dahi şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Lakin zaman-zaman yurdumuzdan talanıb müxtəlif ölkələrə aparılan, dünya muzeylərini indi də bəzəyən maddi və mənəvi mədəniyyət incilərimiz İran mədəniyyətinin nümunələri kimi təqdim olunmuşdur. Bu ədalətsizlik hazırda da davam edir. Bundan daha dözülməz və demək olar ki, hər gün qarşılaşdığımız daha bir ədalətsizlik, daha bir reallıq da vardır. Çağdaş dövrdə bu ədalətsizlik bizi daha çox narahat edir: XIX yüzilliyin 20-30-cu illərində Rusiya müstəmləkəçilərinin tarixi torpaqlarımıza köçürüb gətirdikləri və 1918-ci ildə Azərbaycan ərazisində - İrəvan xanlığı ərazisində dövlət yaratmağa nail olmuş haylar bütün dünyada Azərbaycan mədəniyyətinin ən nadir nümunələrini öz mədəniyyətləri kimi təqdim edirlər. “Tarixi prosesin dərinliklərinə varmaq müasir dövrün öyrənilməsinin və dərk olunmasının əsasını təşkil edir. Tarixin dərslərini başa düşmədən ictimai münasibətlərin mürəkkəb labirintindən çıxmaq mümkün deyildir” (Qasımov, 2008: 5). Tarix bizə həyatımızda mühüm rol oynamış və oynamağa davam edən hadisələr silsiləsi - sivilizasiyaların və dövlətlərin yaranması, inkişafı və məhv olması kimi təqdim olunur. Bu inkişafın tarixi xronologiyası son iki minillikdə nəzərdən keçirilir, demək olar ki, bütün qitələrdə və bu müddət ərzində bütün dövlətlərdə baş verən hadisələr çoxdan təsvir edilmişdir. Buna görə də XXI əsrin müasir insanının tarix haqqında bilikləri natamam olaraq qalır. İnsanın mənəvi aləmi və dünyagörüşünün təməli özbaşına yarana bilməz.

IX əsrin II yarısında dövlətçilik müstəqilliyimizin bərpasından sonra Azərbaycan hökmdarları maarif və elmin inkişafına daha çox qayğı göstərmiş, qabaqcıl elm adamlarını saraya toplamış, möhtəşəm saraylar, məscidlər, körpülər ucaltmış və mədrəsələr açdırmışlar. Azərbaycanın bütün Şərqdə məşhur olan Təbriz, Gəncə, Bərdə, Marağa, Şamaxı, Dərbənd, Bakı, Ərdəbil və digər şəhərlərində mükəmməl təhsil verən çoxlu məktəb və mədrəsələr fəaliyyət göstərmişdir. Məscidlərdə yerləşən ibtidai məktəblərdə “Qurani-Kərim” öyrədilir və müxtəlif elm sahələrinə dair ilkin məlumatlar verilirdi. Mədrəsələrdə dini biliklər və şəriətlə yanaşı, məntiq, Şərq dilləri və müxtəlif təbiət elmlərinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. IX-XII əsrlərdə nəinki Şərqdə, bütün Avropada məşhur olan türk və müsəlman mütəfəkkirləri Cabir ibn Həyyan, əl- Biruni, İbn Sina, əl-Fərabi, Təbəri, Xarəzmi və başqaları Azərbaycanda yaxşı tanınırdılar. Azərbaycan mədəniyyəti və elmi VIII-XI əsrlərdə Ərəb xilafətinin ərazisində ərəb, türk və digər xalqların görkəmli alim və mütəfəkkirlərinin yaratdıqları ortaq İslam mədəniyyəti və elmindən bəhrələnmişdir. İslam mədəniyyəti yaradıcılarından biri, VIII-IX əsrlərin böyük ərəb astronomu, təbibi, kimyaçısı Cabir ibn Həyyan (721-815) İmam Cəfər Sadiqin şagirdi olmuş, elmi nailiyyətlərinə və kəşflərinə görə sağlığında “Ustadların ustadı” ləqəbini almışdı. Bu görkəmli kimyaçı alim öz dövründə bütün maddələrin, xüsusilə metalların sirlərinə yaxından bələd olub, nəinki öz ölkəsində, bütün Şərqdə və Avropada çox məşhur olmuşdur. Əsərləri latın dilinə tərcümə olunaraq Avropa alimlərinin stolüstü kitabına çevrilmişdi. Onun dünya və İslam elminə gətirdiyi yeniliklərin bir

hissəsi hətta müasir insanı belə heyrətə gətirir. Bu görkəmli alim, dünyada ilk dəfə suyu saflaşdırmaq üçün distillə üsulunu tətbiq etmişdir. Antik yunan alimlərinin atomun bölünməzliyi fikrini inkar etmiş, atomun bölünməsinin mümkünlüyünü əsaslandıraraq bu bölünmənin böyük fəlakətlərə gətirib çıxaracağını heyrətamiz şəkildə qabaqcadan söyləmişdi. Alimin fikrinə görə atomun bölünməsi baş tutarsa, o dövrdə dünyanın ən böyük şəhəri olan Bağdad böyüklüyündəki şəhəri bir göz qırpımında məhv etmək mümkün ola bilərdi. Maraqlıdır ki, onun bu ideyası on iki yüzildən sonra, XX yüzillikdə dünya alimləri tərəfindən sübuta yetirilərək həyata keçirilmişdir. Alim heyrətamiz şəkildə laboratoriya şəraitində süni üsulla canlı orqanizmin yaratmağın mümkünlüyü ideyasını irəli sürmüşdür. Bu ideya da yaşadığımız dövrün alimləri tərəfindən həyata keçirilmişdir.

İslam mədəniyyətinin yaradıcılarından biri də X-XI əsrlərdə yaşaımş Mərkəzi Asiyanın türk köklü alimi İbn Sinadır. İbn Sina 980-ci ildə Buxarada doğulmuş, 1037-ci ildə Azərbaycanın Həmədan şəhərində vəfat etmişdir. Onun yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü Azərbaycanda keçmişdir. İbn Sina ona dünya şöhrəti qazandıran beş hissəli “Tibb elminin qanunu” əsərini Azərbaycanda yazmış, Həmədan şəhərində müalicəxana və əczaxana (aptek) açmışdır. “Elmin şeyxi” adını almış İbn Sina təbabətə aid yazdığı fundamental əsərləri ilə tibb elminin əsasını qoymuşdur. Onun “Tibb elminin qanunu” əsəri, hətta XVII əsrdə belə Avropa həkimlərinin stolüstü kitabı idi. Görkəmli Azərbaycan alimi Əbülhəsən Bəhmənyar Azərbaycani onun tələbəsi olmuşdur.

Azərbaycan alimləri fəlsəfə, astronomiya, dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, təbabət, tarix və coğrafiya sahələrində dünya elminin önündə gedirdilər. XI-XII əsrlərdə Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda bütün elmi biliklərə yiyələnmiş şəxsə alim adı verilirdi. Bu adı olan şəxslər içərisində dahi Nizami Gəncəvi birincilərdəndir. Nizami öz dövründə fəlsəfədən tutmuş astronomiyaya, coğrafiyadan tutmuş riyaziyyata və təbabətədək bütün biliklərin məcmusuna sahib idi. Ömrünün 30 ilini astronomiya elminə həsr etmiş Fazil Fəriddin Şirvani XII yüzillikdə bir neçə qiymətli ulduz cədvəli tərtib etmişdi. İbn Sinanın tələbəsi olmuş böyük Azərbaycan filosofu Bəhmənyar Şərq-İslam və qədim yunan fəlsəfəsini dərindən öyrənməklə dünya fəlsəfə fikrinin inkişafına böyük töhvə verən fikirlər irəli sürmüşdür. Azərbaycanda XI-XII əsrlərdə fəlsəfi fikir fiqhdən (hüquqşünaslıq), kəlam (sxolastika) və təsəvvüfdən (mistika) ibarət olan üç qol əsasında formalaşmışdı. Təsəvvüf anlayışının əsasında yüksək əxlaqi fikirlər dayanır. Təsəvvüf yüksək xasiyyətə və əxlaqa yiyələnməyi, hər cür alçaq xasiyyətlərdən uzaqlaşmağı tələb edir. Sufi olan kəs özünü kamilləşdirmə prossesində hər şeydən əvvəl öz nəfsini paklaşdırmalıdır. Mötədil sufi cərəyanının nümayəndəsi olub, Azərbaycanın Zəncan şəhərində anadan olmuş Əbuhəfs Sührəvərdi (1063-1137) bununla bağlı yazırdı: “...insan kin, həsəd və riyadan uzaqlaşdıqda təmizlik nuru onun batilinə süzülür və o bütün rəzilliklərdən xilas olur, Allaha qovuşmaq arzusu onu sidq və səmimiyyət zirvəsinə ucaldır” (Məmmədov, 2006: 225). “Əbuhəfsin qardaşı oğlu Əbunnəcib Şührəvərdi Yaqub əl-Həməviyə görə gəncliyində Bağdadda su daşıyar və öz qazancını yeyərdi. Çox keçmədən görkəmli alim sufi şeyxi zirvəsinə çataraq məşhur Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demiş və dövrünün ən böyük universitetlərindən biri olan bu təhsil ocağına, hətta rəhbərlik etmişdir. Maraqlıdır ki, onun hüququ, hətta hakim dairələr tərəfindən toxunulmaz idi və mütəfəkkir sultandan, xəlifələrdən qorxub ona pənah gətirənlərə sığınacaq verir və onları təhlükədən qoruyurdu. Əbunnəcibin sufi təliminə görə təsəvvüf şəriətdən başlayır, təriqətdən (mənəvi kamillik yolu) keçərək həqiqətdə başa çatır. Təsəvvüfün əvvəli elm, ortası əməl, axırı isə ilahi vergidir. Bu nəsildən olan Şəhabəddin Əbuhəfs Sührəvərdi (1145-1234) görkəmli alim və sufi mütəfəkkiri kimi tanınmışdı. Tarixi qaynaqlarda onun haqqında belə yazılmışdı: “o, fəzilətli hüquqşünas, sufi, başçı, mömin, zahid, arif, həqiqət elmində dövrünün şeyxi” idi. Xəlifə ən-Nasir onu Bağdadın baş şeyxi təyin etmişdi. O, xəlifənin elçisi kimi diplomatik danışıqlar da aparmışdır” (Məmmədova, 1991: 67). Panteist görüşlərinə görə 32 yaşında ruhanilərin fitvası ilə öldürülən Eynəlqüzzat Miyanəçi (1099 -1131) çox qiymətli fəlsəfi əsərlər qoyub getmişdir. Bu dövrün parlaq şəxsiyyətlərindən olan Xətib Təbrizi (1030-1109) ilk təhsilini Təbrizdə almış, sonra Suriyanın Numan məscidində dövrün böyük alimi Əbül-əla Məərridən bilik aldıqdan sonra Nizamülmülk tərəfindən 1067-ci ildə Bağdadda açılmış “Nizamiyyə” mədrəsəsində 40 ildən çox müddət ərzində dərs demişdir. O dövrdə dünyanın ən böyük elm və təhsil ocağı və ilk universiteti sayılan həmin mədrəsədə Xətib Təbrizi müasir dillə desək, “ədəbiyyat kafedrasının professoru” olmuşdu. O, fəlsəfə, məntiq, dil və ədəbiyyat sahəsində çox qiymətli araşdırmalar aparmışdır. Xətib Təbrizi bütün İslam dünyasında dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq sahəsində ensiklopedik biliyə malik ən görkəmli alimlərdən biri idi. Qürbətdə yaşasa da, öz doğma türk Azərbaycan dilini heç vaxt unutmamışdır (Təbrizi, 1967:13). XI-XII yüzilliklərdə təbabət sahəsində məşhur olan Kafiəddin Ömər Osman oğlu Şamaxının Məlhəm kəndində tibb mədrəsəsi və müalicəxana açaraq insanlara xidmət etmiş və çoxlu təbib yetişdirmişdir. Kafiəddin Ömər Osmanoğlu dahi Azərbaycan şairi Xaqaninin əmisi idi. O, 1080-ci ildə Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. Ensiklopedik biliyə malik olan həkim-cərrah, əczaçı və istedadlı musiqiçi olmuşdur. Şirvanşah II Mənüçöhrün hakimiyyəti dövründə Şamaxı yaxınlığındakı Məlhəm kəndində tibb mədrəsəsi və Azərbaycan tarixində ilk dəfə stasionar müalicə müəssisəsi (müalicəxana) açmışdı. Ətraf mühitin və havanın insan orqanizminə şəfaverici təsiri ilə bağlı fikrini sübuta yetirmək üçün Kafiəddin müalicəxana açmazdan əvvəl şagirdlərinə tapşırmışdı ki, bir neçə qoyun kəsib, Şamaxı ətrafında müxtəlif yerlərdə assınlar. Bir həftədən sonra o, həmin yerləri atla gəzib görür ki, hər yerdə asılmış qoyunlar iylənib xarab olub, təkcə bir yerdə asılan ət elə qalıb ki, sanki indicə kəsilmişdir. Buna görə də Kafiəddin özünün Məlhəm müalicəxanasmı burada təşkil etmişdi.

Tarixi qaynaqlara görə Eldəniz hökmdarı Özbəyin şəxsi həkimi Cəlaləddin təbib, xəstəliyin gizli çağında xəstənin diaqnozunu təyin edə bilir və çox az dərmanla xəstəyə möcüzəli şəkildə şəfa verirdi. Mənbə Cəlaləddin təbib haqqında yazırdı: “Ondan sonra dünyaya onun kimisi gəlməmişdir”.

Məşhur Mövlanə Cəlaləddin Ruminin dostu və həkimi Əkmələddin Naxçıvani öz dövründə “həkimlərin ağası” və “dünya həkimlərinin başçısı” adını almışdı.

XII yüzillikdə başqa bir təbib Mahmud ibn İlyas xəstəliklərin müalicəsi və əczaçılıq haqqında yazdığı əsərdə müalicəvi dərmanların adını əlifba sırası ilə düzmüşdür.

Dövrün tarixçisi Fəxrəddin Əbül Fəzlin yazdığı iri həcmli “Azərbaycan tarixi” adlı əsəri təəsüf ki, dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Fəxrəddin Əbül Fəzl Bağdaddakı Nizamiyyə mədrəsəsində mühazirələr oxumuşdur. Bu görkəmli alim haqqında mənbədə yazılmışdır: “Təbrizdə hansısa bir görkəmli şəxsin olub-olmaması haqqında soruşduqda, dərhal, onu nişan verirlər… ikinci belə bir adam varmı?-sorğusuna isə belə cavab verilərdi ki, o bircə dənədir və ikincisi yoxdur”(Onullahi, 1982: 109).

Əsas hissə/ Main part

Azərbaycanda feodalizm dövrü III - XIX əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Bu dövrdə feodal münasibətləri yaranmış, inkişaf etmiş və özünün ən yüksək həddinə çataraq dağılmışdır.

Azərbaycan xalq pedaqogikasında uşaqların əqli tərbiyəsinə mühüm yer verilmişdir. “Hər işdə ağıl yetkin ağlın nişanəsidir” deyirlər xalq arasında. Azərbaycan xalq pedaqogikasının ideyalarına görə ağıllı olmaq yaxşını pisdən ayıra bilmək, ağsaqqalları dinləmək, diqqətli olmaq, bəlaların qarşısını almaq, nəyi isə qılıncla deyil, ağılla əldə etmək, hər işdə tədbirli, səbirli, öz və başqalarının səhvlərini görə bilmək, övladlarının əqli tərbiyəsi, ibrətamiz nümunələri və s. bilmək kimi deyimlər vardır. Təhsil zəruridir, lakin kifayət deyil. Əgər insan başqa bir insana hörmət etmirsə, onu təhqir edir, alçaldırsa, müəyyən cəmiyyətdə qəbul edilmiş etik davranış standartlarına uyğun gəlmirsə, o zaman o, şəxs sayıla bilməz. “İnsana insanlıq lazımdır” deyir xalq müdrikliyi. “İnsanlıq” anlayışı isə vətənpərvərlik, ədəb-ərkan, təvazökarlıq, dostluq, xeyirxahlıq, mərhəmət və s. kimi əxlaqi keyfiyyətləri özündə ehtiva edir. Aşağıdakı xalq göstərişləri həyatın əsasını təşkil edir, əxlaq tərbiyəsinin əsl mənasını açır. Bu bir həqiqətdir ki, Azərbaycan xalq pedaqogikasında şəxsiyyətin tərbiyəsinə və inkişafına ətraf mühitin və irsiyyətin təsirinə önəm verilmişdir. Ətraf mühitin insan xarakterinə təsiri atalar sözlərində ifadə olunur: “Təqib ləyaqətli adamı yaramaz edər”, “Ot kökü üstə bitər”, “Şoranda ot bitməz”, “Yuduqda qara ağarmaz” və s. “Bəzən tikanlardan gül çıxır” deyirlər. Azərbaycan xalq pedaqogikasında tərbiyənin forma və vasitələri nağıllar, dastanlar, atalar sözləri, məsəllər, bayatılar, uşaq oyunları, mahnılar, şeirlər, tapmacalar və s. və il. vasitəsilə göstərilir. Azərbaycan xalq pedaqogikasında tərbiyə üsulları öyrətmə, təklif, göstəriş, inandırma, nümunə, həvəsləndirmə, cəzalandırma və s. proseslərdən ibarət olmuşdur. Əsas məsələ inkişaf və tərbiyədir. Ölkəmizdə xanəgahlar olmuşdur ki, burada müəyyən bir müsəlman təriqətinə mənsub olan ilahiyyatçı öz tərəfdarlarına dərs deyər və sonradan öz təlimlərini təbliğ etmək üçün onları müxtəlif ölkələrə göndərərdi. Məscidlərdə mollalar tərəfindən məktəblər açılırdı. İşlərinə görə tələbələrin valideynlərindən mükafat alırdılar. Mədrəsələr ali ruhani orqanlar tərəfindən açılır və insanların təhsil üçün bağışladıqları (vəqf) əkinlərdən, bağlardan, dükanlardan əldə edilən gəlir hesabına saxlanılırdı. Zaman keçdikcə məktəblər təkcə məscidlərdə deyil, fərdi evlərdə də açılmağa başladı. Mədrəsələr bəzən dini xeyriyyə özəl müəssisələr kompleksində yaradılırdı. Beləliklə, artıq XIII əsrin əvvəllərində Təbrizdə məscidi, kitabxanası, rəsədxanası, təhsil, tibb və təsərrüfat müəssisələri olan bütöv bir şəhər olan “Xeyriyyə qapısı” (“Əl-bab-əl bir”) qurulmuşdu. Kitabxanada İran, Hindistan, Çin, Bizans və digər ölkələrin əlyazma kitablarından ibarət qiymətli kolleksiya var idi. Bir növ orta əsr universiteti olan mədrəsələr fəaliyyətə başlamışdı. Mədrəsədə tədrisin forma və üsulları əsrlər boyu inkişaf etmişdir. İstər ilahiyyatçılar, istərsə də digər fənlərin müəllimləri arasında say azlığı, ən əsası isə dərsliklərin çatışmazlığı səbəbindən imla üsulundan geniş istifadə olunurdu. X əsrdən filoloqlar bu üsuldan əl çəkərək təfsir metodundan istifadə etməyə başladılar: şagirdlərdən biri mətni ucadan oxuduqdan sonra müəllim mətni izah edərdi. Mədrəsədə dərslər çox vaxt bir neçə yüz şagirdi qəbul edən geniş otaqlarda keçirilirdi. Müəllim minbərdə əyləşər və bir az aralıda, onun köməkçiləri oturar və ya dayanardılar, müəllimin sözlərini qalan tələbələrə çatdırdılar. Şagirdlərin müəllimə sual vermək hüququ var idi (P.S. Dərslərin təşkilinin bu üsulu Hindistanda, daha sonra isə Avropada XVIII əsrdə yaranmış qarşılıqlı öyrənmə metodunu xatırladır). Müəllimlər Quran mətnlərinin təfsiri ilə yanaşı, teoloji və elmi mövzularda da məruzələrlə çıxış edərdilər. Təlimdə müstəqil iş böyük yer tuturdu. Tələbələr, bir qayda olaraq, mədrəsədə yaşayırdılar. Azərbaycan məktəb və mədrəsələrinin təcrübəsi ayrı-ayrı əlyazmalarında ümumiləşdirilərdi ki, başqa müəllimlər və tələbələr də istifadə edə bilsinlər. Məsələn, XIV əsr tarixçisi Məhəmməd Hinduşah Naxçıvaninin “Dəstur əl katib” (“Katib üçün bələdçi”) əsərində bu cür məlumatlara rast gəlinir. XV-XVII əsrlərdə şəhərlər xeyli böyümüşdü, ticarət xeyli inkişaf etmişdi. Bu dövrlərdə ruhanilərə ehtiyac artdı, çünki dünya işləri də uşağın doğulmasının qeydiyyatı, nikahların qeydiyyatı, ölüləri dəfn etmək işləri və s. onlara tapşırırılırdı. Savadlı insanlara ehtiyac artırdı. Hökmdarlara saraylarda və əyalət idarələrində dəftərxana işləri aparmaq üçün katiblər (mirzələr), saray şairləri və münəccimlər lazım idi. Yerli feodallar - səriştəli vergiyığanlar, tacirlər - kommersiya sənədlərini aparmaq üçün səlahiyyətli insanlar idilər. Bütün bunlar, xüsusən də böyük şəhərlərdə məktəblərin sayının artmasına səbəb oldu. XII-XVII əsrlərdə böyük şəhərlərdə məktəb və mədrəsələrin sayı artdı. Türk səyyahı Övliya Çələbinin məlumatına görə, 1647-ci ildə Təbrizdə müsəlman ilahiyyatı və müxtəlif dünyəvi elmlər öyrənilən 47 böyük mədrəsə olub. Burada görkəmli alimlər və ali din xadimləri dərs deyirdilər. Bundan əlavə Təbrizdə 600-ə yaxın məktəb var idi. Onların bir çoxu öz təsisçilərinin və sahiblərinin adlarını daşıyırdı. Şamaxı şəhərini təsvir edən Çələbi burada 7 mədrəsə və 40 məktəbin olduğunu qeyd edir. Bu təhsil müəssisələrində təhsil müddəti tələbələrin qabiliyyətindən, müəllimlərin hazırlığından asılı idi. Məktəblərdə 6-8 il, mədrəsələrdə isə 15-20 il təhsil alırdılar (Çələbi, 2012: 21-24). Qəbul və məzuniyyət üçün qəti qaydalar yox idi və çox şey proqramı mənimsəməkdən asılı idi. Məktəblərdə oxuyan tələbələr üçün ibtidai ərəb savadına yiyələnmək və Quranı əzbər bilmək məcburi idi. Məktəblərin vahid tədris planları yox idi. Təhsilin məzmunu bu məktəblərin yaradıcıları tərəfindən müəyyən edilirdi. Ərəb savadı ilə yanaşı, Quran, tarix, hesab və xəttatlıq da öyrənilirdi. Bir molla 10-15 nəfərdən çox adama dərs deyirdi. Şair və alim Şeyx Bahəddinin Amilinin (1546-1622) “Nan-ü-həlva” (“Çörək və halva”), Sədinin (1210-1292) “Bustan” (“Bağ”) və “Gülistan” (“Qızılgüllər bağı”) didaktik əsərləri məhşur idi. Məktəblərdə oxunan kitablar insanların gündəlik həyatını, maraq və istəklərini əks etdirmirdi. Faydalı məqsədlər yazmağı öyrənmək - mühasibat kitablarının aparılması, ofis işləri, ticarət, sadə və mürəkkəb iş sənədləri, məktublar və s. tərtib etmək üçün lazım olan bacarıqları vermək idi. XIII əsrdən və xüsusilə XV-XVI əsrlərdən başlayaraq Azərbaycan dilində ədəbi əsərlər meydana gəlməyə başladı. Bəzi məktəblərdə hesab əlyazma dərsliklərindən, məsələn, XVII əsrin əvvəllərindən isə kitabdan öyrədilirdi. Belə dərsliklər Şeyx Bəhaəddin Amil tərəfindən yazılmışdır. O, ədədlər, dörd arifmetik əməliyyat və kəsr anlayışlarını təsvir etmişdir. Mədrəsələrdə ərəb dilinin qrammatikası, fars dilində ədəbi əsərlər, tibb, riyaziyyat, astrologiya və digər fənlər daha müfəssəl tədris edilirdi. Təbriz və Şamaxı mədrəsələrində fəlsəfi əsərlərin öyrənilməsi xüsusi yer tuturdu. Azərbaycan təhsil ocaqlarında təkcə dini elmlər deyil, təbiətşünaslıq, məntiq, fəlsəfə, riyaziyyat, tarix, coğrafiya, tibb kimi elmlər də öyrənilirdi. Mədrəsələrdə əldə edilən biliklərdən, alimlər və şairlər arasında saraylarda təşkil edilən mübahisələrdə istifadə olunurdu. Dünya tarix-pedaqoji elmində belə bir stereotip var ki, guya Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda gənc nəslə yalnız din öyrədilirmiş. Biz orta əsrlər Azərbaycan məktəb təhsilini nəzərdən keçirdikdə bu stereotipin əksini görürük. Məlum olduğu kimi, Şərqdə orta əsrlər fəlsəfi fikrin sürətli inkişafı ilə əlamətdar olmuşdur. Pedaqogika müstəqil bir elm kimi hələ də psixologiya və digər elmlər kimi fəlsəfədən ayrılmamışdı. Fəlsəfənin məzmun zənginliyi maksimum didaktik yük daşıyırdı. Azərbaycan pedaqoji fikir tarixi bu zənginliyə, bu didaktik yönümə sübutdur. Oxumaq, yazmaq, hesab, daha sonra təbiət elmləri, incəsənət - elə bilik dairəsidir ki, bir çox azərbaycanlı alimlərin (Bəhmənyar(?-1067) , Qətran Təbrizi (1012-1088), Nizami Gəncəvi (1141-1209), Nəsirəddin Tusi (1201-1274), İmaməddin Nəsimi (1369-1417), Şah I İsmayıl Xətai (1487-11524), Saib Təbrizi (1601-1676) və digər Azərbaycanın orta əsr görkəmli mütəfəkkirlərinin fikrincə, hər bir gənc üçün əlçatan olmalıdır. Bu ustad alimlər öz traktat və şeirlərində gənc nəslin tərbiyəsi problemlərini qoymuş və həll etməyə çalışmışlar. Onların bir çoxu mədrəsə və akademiyaların tanınmış müəllimləri olmuşlar. Dövrünün ən savadlı adamlarından olan Nizami Gəncəvinin Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafına, şübhəsiz ki, çox böyük təsiri olmuşdur. İlyas Yusif oğlu Nizami Gəncədə anadan olub, mədrəsədə oxuyub. Fəlsəfə, tarix, dini hüquq, məntiq, astronomiyanı müstəqil öyrənib. Azərbaycan, ərəb, fars dillərini, eləcə də Qafqaz xalqlarının dillərini mükəmməl bilirdi. Mütəfəkkirin qoyub getdiyi geniş irsdə dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunan “Xəmsə”si dünya şöhrəti qazanmışdır. Nizaminin oğluna, onun vasitəsilə isə bütün gənclərə müraciətin pafosu düşüncə ilə doludur. Nizami oğlunun və bütün gənclərin arxasınca getməli olduğu ideal insan obrazını yaradır. O, ilk növbədə əmək əhlini vəsf edir, zorakılığa qarşı çıxır, hərisliyi, haqsızlığı pisləyir. İdeal insan o zaman ola bilər ki, fikri biliyə, elmə, təhsilə yönəlsin ki, bu da böyük bir işdir. Həndəsə, astronomiya, riyaziyyat, məntiq və fəlsəfə, ərəb və fars ədəbiyyatının klassiklərini oxumaq, bu, hər kəsin, üstəlik, həyatı boyu mənimsəməli olduğu biliklərin siyahısıdır. Şeirlərinin xüsusi hissələrini həsr etdiyi Aristotel və Sokratın müdrikliyinə müraciət edən Nizami dərin ümumdünya şəxsiyyət obrazıdır. Nizami insanların dini mənsubiyyətinə məhəl qoymur. Azərbaycanlılar Nizaminin şeirlərini əzbər bilirdilər və indi də bilirlər. Onun qəhrəmanlarının əxlaqi keyfiyyətləri bir neçə nəsil tərəfindən təqlid edilmişdir. Onun yaradıcılığı və irsi şair Xəqani Şirvaninin “Hər maarifçi şair ola bilməz, amma hər şair tərbiyə etməyi bacarmalıdır” sözünün doğruluğunu daha da sübut edir. Əsrlər boyu Nizaminin şeirlərindən dərslik kimi istifadə olunub, burada şairin müdrik göstərişləri gözəl misralar şəklində təqdim olunur.

Nizami ilə eyni vaxtda başqa bir dahi Nəsrəddin Tusi yaşayıb. O, Cənubi Azərbaycanda anadan olub, ibtidai təhsilini ailədə alıb, sonra təhsilini Nişapurda davam etdirərək təkcə dini deyil, həm də riyaziyyat, fəlsəfə, təbiət elmlərini öyrənib. O, Marağa şəhərində ilk rəsədxananın (1271) yaradıcısıdır, burada akademiya, xəstəxana və kitabxana açdırmışdı. Kitabxanada 400.000 cilddən çox əlyazma var idi. Bu elm ocağına Orta Asiya, Çin, Hindistan, və Misirdən alimlər dəvət olunmuş, maarifləndirmə işləri ilə yanaşı, elmi-tədqiqat işləri də aparılmışdır. Şərqdə formalaşmış ənənəyə görə, Tusi öz didaktik şeirlərini valideynlərə ünvanlayır, onlara şeir vasitəsilə gəncləri tərbiyə etməyi öyrədirdi. Uşağa “tərbiyə xarakterli” müdrik kələmları və misraları öyrətmək lazımdır deyə Tusi yazırdı (Tusi, 1989: 76). Belə şeirlərlə yanaşı, o, “Biliklərin mənimsənilməsinin əsasları”, “Şagirdlərin tərbiyəsi”,”Əxlaqi-Nasiri” adlı pedaqoji traktatlar da qoymuşdur. Əsrlər boyu bu risalələrdən məktəb və mədrəsələrdə gələcək müəllimlər üçün dərslik kimi istifadə edilmişdir. Tusi təkcə hər bir uşağın deyil, bütün cəmiyyətin tərbiyəsinə böyük əhəmiyyət verir, hesab edirdi ki, ilk növbədə cəmiyyətin mənəvi sağlamlığı, sonra isə onun təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi haqqında düşünmək lazımdır. Təhsildə ən mühüm rol müəllimə məxsusdur. Tusi, əvvəllər təsadüfi şəkildə həyata keçirilən müəllimlərin mütəşəkkil və məqsədyönlü hazırlığına şübhəsiz töhfə vermişdir. Təhsilin məqsədlərindən danışan Tusi elm adamları arasında mübahisəli məsələlərə də toxunur. Onlardan bəziləri şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin anadangəlmə olduğuna inanırdılar (stoiklər), bəziləri bu xüsusiyyətlərin təhsil prosesində qazanıldığıa (aristotelçilər), digərləri isə hər bir insanın şəxsiyyətinin onun tərəfindən formalaşdığını müdafiə edirdilər. Tusi təhsilin insanın gələcək taleyində dominant rol oynadığını və buna görə də hər bir fərd və bütövlükdə cəmiyyət üçün əxlaqi tərbiyənin verilməsinin vacib olduğunu vurğulayarkən, özünü üçüncülər sırasında tutur, ondan sonra əqli, fiziki və estetik tərbiyə verildiyini yazırdı. Tusi Aristotelin təhsilin əhəmiyyəti haqqında fikrini inkişaf etdirərək, təhsilin nəticəsinin gəncin hansı təhsil növündən, eləcə də insanın özünün necə olmasından asılı olduğunu söyləyirdi. “Müdrikliyi öyrənən insanlar tədricən kamillik dərəcəsinə yiyələnirlər” (Tusi,1989: 79). Məqsədli, uğurlu təhsil üçün riyaziyyat, təbiət elmləri, dillər öyrənmək lazımdır. Amma uşağa əxlaqi normalar aşılanmasa, onun təhsili, tərbiyəsi nəticəsiz qalacaq. Müəllimin vəzifəsi məktəbdə olan uşağın qabiliyyətlərini və meyllərini müəyyən etməkdir. Mədrəsədə isə o, bəyəndiyi, həm özünə, həm də cəmiyyətə fayda verəcəyi fənləri öyrənməyə yönəldilməlidir.

XIII əsrin əvvəllərinin şairi, filosofu, mütəfəkkiri, azərbaycanlı Övhədi Marağai (1274-1338) bütövlükdə şəxsiyyətin əxlaqi keyfiyyətlərinin formalaşmasına həsr olunmuş didaktik şeirlərin tipik nümayəndəsi, ərəb və fars dillərinin bilicisi olmuşdur. Azərbaycanda və qonşu ölkələrə geniş səyahətlər etmişdir. Pedaqogika tarixi üçün onun “Cami-Cəm” (1333) adlı xüsusi pedaqoji əsəri maraq doğurur. Əsərdə insana güc və cəsarət verən elmə, biliyə önəm verilir. İnsanı insan edən elmdir. Risalənin “Elm öyrənmək və alimlərin şərəfi haqqında”, “Təhsil haqqında”, “Təhsilin təsiri və iradənin bəhrəsi”, “Dürüstlük haqqında”, “Müdriklik haqqında”, “Bir neçə kəlmə öyüd-nəsihət”, “Uşağı şər adamlardan qorumaq haqqında” və s. bölmələrində gənclərin tərbiyəsi məsələləri işıqlandırılmışdır.

Orta əsrlərdə Azərbaycan şair və alimləri əsasən fars və ərəb dillərində yazıblar.

Pedaqoji əsərini ilk dəfə Azərbaycan dilində yazan və bu dili rəsmi dövlət dili elan edən şair, görkəmli dövlət xadimi Şah I İsmayıl Xətai (1487-1524) olmuşdur. Doğma Azərbaycan dilini, ərəb və fars dillərini mükəmməl bilən dərin savadlı bir adam şah elan edilmiş və 1501-ci ildə paytaxtı Təbriz olan Səfəvilər dövlətini qurmuşdur. Azərbaycan dilinin zənginləşdirilməsi üçün onun tərəfindən çox işlər görülmüşdür. Onun “Nəsiət-namə” (“Tərbiyə kitabı”) tərbiyəvi-didaktik poeması nəcibliyi, mərdliyi, namusluluğu, vətənə sədaqəti tərənnüm edir.

Məhəmməd bin Süleyman Füzuli (1494-1556) dahi Azərbaycan şairi, mütəfəkkir təhsilini tanınmış alim və yazıçılardan təkmilləşdirmişdir. Ailə tərbiyəsi məsələləri, nəsillər arasında münasibətlər, yaş xüsusiyyətlərindən asılı olaraq tərbiyənin məzmunu, təlim metodları Füzulinin əsərlərində toxunduğu məsələlərin azacıq dairəsidir. O hesab edirdi ki, dinin vəzifəsi hər şeydən əvvəl məzlumları mövcud olan güclərin təcavüzündən qorumaqdır. Füzulinin bir çox şeir və deyimləri, eləcə də pedaqoji göstərişləri bu gün də xalq tərəfindən sevilir. Füzulinin dinə münasibəti öz dövrünün bütün Azərbaycan şair və mütəfəkkirləri üçün xarakterikdir. Onlarda fanatizm yoxdur. Beləliklə, qeyd etmək olar ki, Azərbaycanın bütün görkəmli filosoflarının pedaqoji fikri onların sağlığında mövcud olmuş, həm təhsilin məzmunu, həm də tədris metodikası baxımından zəif olan məktəb praktikasını xeyli qabaqlamışdır. O dövrün alimlərinin yazdıqları məktəblərdə öyrənilməli olan geniş spektrli mövzular nə məktəblərin, nə də mədrəsələrin cədvəllərində göstərilməmişdir. Necə və nəyi öyrətmək, kimə və necə tərbiyə etmək barədə tövsiyyələr və istəklər əslində gələcəyə olan arzuları, gənc nəslin təlim və tərbiyəsi sahəsində mövcud təcrübənin tənqidini əks etdirir. Keçmişin mütəfəkkirləri tərbiyə məsələlərini prioritet hesab etmiş, sonra təhsil və təlim problemlərinə baxmışlar. Bu, Şərq ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycan pedaqogikası ilə təhsilin səviyyəsinin həmişə əsas hesab edildiyi Qərb ölkələrinin pedaqogikası arasında ciddi fərqdir. Nəhayət, o zaman Azərbaycan ərazisində mövcud olan məktəb və mədrəsə təcrübəsində dini təhsilə böyük diqqət yetirilirdisə, Quran oxumaq bütün təhsil ocaqlarında dərs vaxtının əsas hissəsini tuturdusa da, pedaqoji traktatlar və mütəfəkkirlərin didaktik əsərlərində dinə aparıcı rol verilsə də, təhsildə və tərbiyədə üstünlük, insanı yer üzündəki həyat üçün xoşbəxt etməli olan faydalı biliyə verilmişdir. Ana dili milli mədəniyyətin, milli təhsilin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini sübut edən əsas faktdır. XII-XVII əsrlərdə Azərbaycanda məktəb və mədrəsələrin sayının artması elmin inkişafına güclü təkan verdi. Coğrafiya, tarix, məntiq və qrammatika, ədəbiyyat üzrə bir sıra elmi əsərlər yaradıldı. “Dünya şöhrəti alimlər - Şəmsəddin Yəhya Bakuvi, Əbdürrəşid əl-Bakuvi, Fazil Nüktaşi, Təbib Ramazan Lənkərani, Cəlaləddin Məhəmməd Divani və bir çox başqaları bu baxımdan maraqlı elm adamlarındandırlar” (Əhmədov, 2002: 89). XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin yaranması Azərbaycanda iqtisadiyyatın və milli mədəniyyətin inkişafına təkan verdi. Uzun sürən işğalçılıq müharibələrinə baxmayaraq, Azərbaycan ərazisində yeni şəhərlər yarandı, iqtisadiyyat inkişaf etdi, milli mədəniyyətin və təhsilin inkişafında müəyyən dəyişikliklər əldə edildi. XII-XVII əsrlərdə Azərbaycanda məktəb və mədrəsələrin sayı nisbətən artdı. Həmin dövrlərdə Azərbaycanda 1200 ibtidai məktəb və 100 mədrəsə var idi. Övliya Çələbinin “Səyahətnamə” əsərində verilən məlumata görə, ibtidai məktəblərdə 50-100-ə yaxın, mədrəsələrdə isə 100-dən, bəzən 1000-dən çox şagird oxuyurdu. Bu dövrdə Təbrizdə 160-a qədər təkyə (sərgərdan zahidlər (dərvişlər) üçün sığınacaq, ibadət evi), 20 Quran oxumaq üçün ev, 7 hədis evi təşkil edilmişdir.

Belə ki, XVII əsrin 40-cı illərində Təbrizdə cümə məscidləri ilə yanaşı, 457 dini mərkəzdə islam dininin yayılması üçün, gənc nəslə təhsil və tərbiyə verilir, onlara dünyəvi elmlər öyrədilirdi. O dövrdə Marağa şəhərində 11 camaat, 60 cümə məscidi, 40 təkyə, Şabran və Qarabağ şəhərlərində isə 1140 məscid-cami fəaliyyət göstərirdi. Tələbələri mədrəsədə oxumağa cəlb etmək üçün yazı müsabiqələri, elmi mübahisələr, riyazi məsələlərin həlli, müzakirələr, ucadan qiraət və idman yarışları təşkil edilirdi. Diplom almaq üçün məzunlar imtahan verməli idilər. Mədrəsələrdə məşhur alimlərin (Biruni, Rüşdi, İbn Sina, Qəzzali, əl-Kindi, İbn Xəldun) dərsliklərindən istifadə olunurdu. İstifadə olunan məşhur əsərlər arasında Nəsirəddin Tusinin “Müəllim və tələbələrin etik qaydaları” kitabı xüsusi yer tuturdu. Mədrəsədə tədris olunan fənlərin dairəsi geniş idi. Burada tələbələrə tarix, məntiq, dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, ədəbiyyat tarixi, ritorika, riyaziyyat, astrologiya kimi dünyəvi və teoloji elmlər öyrədilirdi. XV-XVI əsrlərdən isə mədrəsədə ixtisaslaşma başlanmış və yeni tipli mədrəsələr yaradılmışdır. Alman alimi və diplomatı Adam Olearinin “Səyahət” əsərində Azərbaycanda məktəb və mədrəsələrin inkişafı ilə bağlı çoxlu maraqlı faktlar vardır. A. Oleari yazır:” Mən Şamaxıda olanda bir kişinin evində qalmalı oldum.... Onun evində qlobus var idi... “(Yampolski, 1961: 50). Oleari yazırdı ki, XVII əsrdə Şamaxı, Ərdəbil, Təbriz, İsfahan, Şiraz, Məşhəd, Qəzvin, Qum və Yəzddə mədrəsələr fəaliyyət göstərir. Bu mədrəsələr rəsmi olaraq ölkənin dini rəhbəri sayılan şeyxülislamın rəhbərliyi altında idarə olunurdu(Yampolski,1961:57). XII-XVII əsrlərdə Azərbaycanda məktəb və mədrəsələrin sayının artması elmin inkişafına güclü təkan vermiş oldu. XV əsrdə Ağqoyunlu hökmdarlarının şəxsi kitabxanasında 58 alim çalışırdı. Qeyd edək ki, müsəlman ölkələrində ərəb istilaları dövründən başlayaraq təhsil ocaqları, bir qayda olaraq, məscid və dini qurumların nəzdində yerləşirdi.

Maarifçilik - bilik və mədəniyyətin ötürülməsi, yayılması ilə əlaqədar fəaliyyətdir. Maarifçilik elmi tutumlu və sistemli bir fikri cərəyan kimi XVIII əsrdə meydana çıxsa da, maarifçilik ideyaları çox qədimlərdən mövcud olmuş və bəşər mədəniyyətinin inkişafında müstəsna rol oynamışdır. Orta əsrlər Azərbaycan maarifində də maarifçilik ideyalarının geniş yayıldığını görmək olar. Xüsusən dünya şöhrətli Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin ölməz poemalarında bu ideyalara böyük önəm verildiyinin şahidi olmaq mümkündür. Belə ki, “Xəmsə”yə daxil olan poemaların hamısında maarifçi hökmdar ideyasının qızıl xətlə keçdiyini aşkara çıxarmaq olar. “Bəşər sivilizasiyasına vahid tarixi-mənəvi proses kimi baxsaq, bu vəhdətin ayrı-ayrı xalqlar arasında gedən mədəni əlaqələrlə şərtləndiyini görərik. Bu səbəbdəndir ki, müxtəlif xalqların ərsəyə gətirdiyi ideoloji cərəyanların qarşılıqlı təsiri məsələləri zaman-zaman mütəxəssisləri düşündürmüş və bunların açıqlanmasına sanballı tədqiqat əsərləri həsr edilmişdir. Xüsusən, dünya ictimai-fəlsəfi fikrinin inkişafında müstəsna rol oynamış Şərq və Qərb fikir cərəyanlarının müqayisəli təhlili bir çox elmi problemlərin üzərinə işıq salmaqda əhəmiyyət kəsb etmişdir. Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan humanitar elminin sovet ideoloji çərçivələrində araşdırılmış bir çox problemlərinin müstəqillik kontekstində yenidən tədqiqata cəlb edilməsinə kəskin zərurət yaranmışdır və maarifçilik məsələlərinin də yeni təfəkkür işığında araşdırılması məhz buna görə aktuallıq kəsb etmişdir” (https://bit.ly/3OcfUFP). XII-XVII əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti fars və ərəb mədəniyyətilə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edirdi. Yaxın və Orta Şərq ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da uşaqlar təhsili məscidlərin nəzdində təşkil edilmiş məktəblərdə alırdılar. Məktəbə qəbul 10 yaşdan başlayır və bütün gənclik illərini əhatə edirdi. Təhsilin davam etdirilməsi birbaşa maddi imkanlardan, həmçinin, şagirdin meyl və qabiliyyətindən asılı idi. Orta məktəb mədrəsə adlanırdı, ali təhsil müddətində tibb, fəlsəfə, astronomiya, ədəbiyyat və digər elmlərin ayrı-ayrı nümayəndələrinin mühazirələri dinlənilirdi. Səfəvi hökmdarı Şah Səfi tərəfindən tikdirilmiş məscidlərin nəzdində çoxlu ayrıca otaqlar-hücrələr vardı, orada tələbələr yaşayırdılar. Övliya Çələbi məlumat verir ki, “məktəblər abad idi. Burada dünya şöhrətli alimlər elmin müxtəlif sahələrini tədris edirdilər. Onlardan Mirzə Məhəmməd Təbrizi (1657-1658), İman təxəllüslü Molla Mömin, Mir Əli Nağı Ərdəbili, Mövlana Ələkbər Şirvani, Molla Əliqulu Xalxali, Mirzə İbrahim Ordubadi və s. xüsusilə fərqlənirdilər” ( Muradov, 1983: 60). XII-XVII əsrlərdə Azərbaycanda maarif əsas etibarilə şəhər əhalisi arasında yayılırdı. Kəndli təbəqələrinin böyük əksəriyyəti elm və təhsildən kənarda qalırdı. Azərbaycan şəhərlərinin hər məhəlləsində bir neçə məktəb var idi, kənd yerlərində bir məktəb bir neçə kəndə xidmət edirdi.

XVI əsrdən etibarən Azərbaycan dili bütün Səfəvi imperiyasında geniş yayıldı. Səyyahlar göstərirdilər ki, XVI-XVII əsrlərdə şah sarayında, həmçinin, adlı-sanlı adamların ailələrində Azərbaycan dilində danışırdılar. J. Şarden xalq məsəlinə isnad edərək, “Azərbaycan türk dilini hakim dil adlandırırdı” (Şardən, 1994: 23). Bu vaxt Azərbaycan türkçəsi “saray dili” adlanırdı, bütün əyanlardan bu dili kamil bilmək tələb olunurdu. Azərbaycan türkcəsi Səfəvilərin doğma dili idi. Xarici tarixçilər də etiraf edirdilər ki, “Səfəvilər dövründə türk (Azərbaycan-S.Ə.) dilinin yayılması inkişafın kulminasiya nöqtəsinə çatdı” (Əfəndiyev, 1993: 157) . XVII əsr ədəbiyyat aləmində Qövsi Təbrizi ən parlaq simalardan biri olmuşdur. O, azadlıq və vətənə məhəbbət ideyasını böyük sənətkarlıqla vəsf edir, istismarçılara nifrətini, yoxsullara, sadə adamlara, istismar olunanlara bütün varlığı ilə bağlılığını bildirirdi. Saib Təbrizi (Mirzə Əbdürrəhman oğlu Mirzə Məhəmməd Əli) Təbrizdə doğulmuş və ibtidai təhsilini orada almışdır. XVII əsrdə yaşamış azərbaycanlı Vəliqulu Şamlı qeyd edirdi ki, I Abbasın göstərişi ilə Saibin ailəsi təbrizlilərin kütləvi sürgünü vaxtı İsfahanda yerləşdirilmişdi. Ticarətlə məşğul olan atasının Təbrizdə geniş nüfuzu var idi. Saibin uşaqlıq və gənclik illəri Təbrizdə, sonra isə İsfahanda keçmişdi. Şair vətəni Azərbaycan və Təbriz haqqında həmişə böyük məhəbbətlə danışırdı. Öz əsərlərində doğma vətəninin gözəlliyini vəsf edib, onu “təmizlənmiş torpaq”, “cənnətəbənzər diyar” adlandırır. O, özünün poetik istedadının formalaşmasında Təbriz şəhərinin xidmətindən danışır. Y.E.Bertels S.Təbrizini XVII əsrin hafizi adlandırır (Bertels, 1962: 89). Tərzi Əfşar XVII əsrin əvvəlində Urmiya ətrafında yerləşən Tərzi kəndində doğulmuşdur. Öz vətənində təhsil almış və İsfahanda təhsilini davam etdirmişdi. Ağır ehtiyac içərisindəq olmasına baxmayaraq, şair təhsilini təkmilləşdirmiş, Azərbaycan dilindən əlavə, fars və ərəb dillərinə də kamil yiyələnmişdi. Azərbaycan və fars dillərində şeir yazan Tərzi poeziyada yeni məktəb yaratmışdı. Lakin bu məktəb orijinal olsa da, sonralar inkişaf etdirilməmişdir. Gənc Tərzi Yaxın və Orta Şərq ölkələrinə səyahətə çıxmış, Hindistan, Ərəbistan, Türküstan və Kiçik Asiyada olmuşdur. Şeirlərində Təbriz mövzusu geniş yer tutur. Tərzi bir neçə dəfə Şamaxıda və Gəncədə olmuş, Azərbaycanın böyük şairi Nizami Gəncəvinin vətənini yüksək qiymətləndirmişdi. Tərzi Əfşar “Mədan ül-cəvahir” (“Cəvahirat bulağı”) adlı hekayələr toplusunu hind şahı Nəsrəddin Cahangirə (1605-1627) təqdim etmişdi. Tərzi Əfşarın irsi XVII əsrdə Azərbaycanın və bütün Səfəvi dövlətinin sosial-iqtisadi-siyasi və mədəni həyatını öyrənmək baxımından dəyərlidir. “Məşhur Azərbaycan rəssam-naturalisti və təzkirəçisi Sadıq bəy Əfşar (1534-1612) Təbrizdə doğulmuş, Müzəffər Əlinin yanında rəssamlıq təhsili almışdı. Azərbaycan ədəbi dilində yazdığı “Məcmə ül-xəvvas” adlı əsərində Azərbaycan şairləri haqqında dəyərli məlumat vermişdir. Onlardan Ətiqi XVII əsrdə saray ədəbiyyatından əsaslı surətdə fərqlənən şifahi xalq ədəbiyyatı xeyli inkişaf etmişdi. Bu ədəbiyyatda geniş xalq kütlələrinin arzusu və istəyi öz əksini tapmışdı. “Azərbaycan alimləri Səfəvi imperiyasının bir sıra elm sahələrinə yeni istiqamət verməyə başlayırdı. Mirzə Məhəmməd Təbrizi, Molla Mömin İman, Molla Əliqulu Xalxali, Molla Vaqif Xalxali, Nəcibəddin Rza Təbrizi, Mövlanə Rəcəbəli, Vahid Təbrizi və b. kimi ölkənin mədəni həyatının ön səhnəsinə çıxan alim və şairləri yazıb yaradırlar. Onların içərisində Mövlana Mirzə Məhəmməd bin Həsən Şirvani, xüsusilə, fəxri yer tuturdu”(Onullahi, 1982: 261). Məşhur xəttat, I Abbasın kitabxanasının müdiri Əli Rza Təbrizi böyük nəqqaş-miniatürçü, Təbriz miniatür məktəbinin ənənələrinin görkəmli davamçılarından biri idi. 1585-ci ildə Təbriz osmanlılar tərəfindən tutulduqdan sonra Əli Reza şəhəri tərk edib Qəzvinə getdi və orada gənclərə xəttatlıq öyrətdi, eyni zamanda, öz sənətkarlığını təkmilləşdirdi. Əli Rza Təbrizi həm də incə ornamentçi idi. Şahın fərmanı ilə o, iki il Məşhəddə qaldı və şiələrin səkkizinci imamı Musa ər-Rzanın məzarı ornamentinin tərtibatı üzərində işlədi”(https://sesqazeti.az/news/mia/318174.html). “Ümumiyyətlə, bu gün Londonun Viktoriya və Albert, Parisin Luvr, Vaşinqtonun Metropoliten, Vyananın, Romanın, Berlinin, İstanbulun, Tehranın, Qahirənin zəngin muzey kolleksiyalarına baxarkən orada Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Qazax, Quba, Bakı, Şəki, Şamaxı və Qarabağ ustalarının bacarıqlı əlləri ilə yaradılmış sənət nümunələrini görmək olar”(https://www.e-gov.az/az/content/read/18). XII əsrdə Azərbaycanın Naxçıvan, Gəncə, Təbriz, Şamaxı, Həmədan kimi şəhərlərində mədrəsələr var idi. Bu dövrdə Marağa və Gəncə şəhərlərində ali təhsil ocaqları fəaliyyət göstərmiş, Şamaxı yaxınlığında ali tibb məktəbi “Mədrəsə-tibb” açılmışdır. Azərbaycanda müsəlman təhsil sistemi formalaşırdı. Buraya aşağıdakı tipli məktəblər daxil idi: məktəblər - ibtidai məktəblər; mədrəsələr - orta təhsil verən məktəblər, bəziləri isə daha yüksək təhsil verirdi. Mədrəsə ilə yanaşı, xanəgahlar adlanan yerdə də təlim keçirilirdi ki, burada bu və ya digər müsəlman təriqətinə mənsub olan bir ilahiyyatçı müəllim öz tərəfdarlarına dərs deyir, sonradan onları müxtəlif ölkələrə təlimi təbliğ etmək üçün göndərirdi. Məşhur türbələrdə və rəsədxanalarda mədrəsə səviyyəsində təhsil almaq mümkün idi. Məscidlərdə mollalar tərəfindən məktəblər açılır, onlar tələbələrin valideynlərindən əmək haqqı alırdılar. Mədrəsələr, bir qayda olaraq, ali ruhani orqanlar tərəfindən açılır və vəqf gəlirləri - imkanlı şəxslərin əkin sahələrinin, bağların, dükanların xüsusi ianələri hesabına saxlanılırdı. Məktəb və mədrəsələr şəbəkəsi getdikcə genişlənir, bəziləri isə şəxsi evlərdə açılırdı. Artıq, XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə məscid, kitabxana, rəsədxana, təhsil, tibb, sanitar və təsərrüfat müəssisələri olan bir şəhər olan “Əlvab-əl-birr” (“Xeyir qapısı”) qurulmuşdu. Kitabxanada əlyazma kitablardan ibarət qiymətli kolleksiya var idi. “Əlvab-əl-birr”in nəzdində mədrəsə - bir növ orta əsr universiteti fəaliyyət göstərirdi. Təxminən belə bir universitet 1312-1314-cü illərdə Şamaxı Cümə məscidində də açılmışdı. Qeyd etmək alzımdır ki, 1983-1984-cü illərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Şamaxı Cümə məscidinin ərazisində bu təhsil ocağının kompleksi aşkar edilmişdir. Hazırda bu Cümə məscidi ölkə başçımız, Müzəffər Ali baş Komandan cənab İlham Əliyevin və birinci xanım Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə yenidən qurulmuş və fəaliyyətdədir. Təbrizdə və Azərbaycanın bir sıra başqa şəhərlərində qiymətli elmi və ədəbi əsərlərin və dini kitabların əlyazmalarının surətini çıxaran xüsusi bədii xəttatlıq məktəbləri mövcud idi. Mətbəə olmadığından mirzə (xəttat) peşəsi çox məşhur idi.

XII-XVII əsrlərdə Azərbaycan məktəbi

1220-ci ildə monqol qoşunları Azərbaycana soxularaq ölkənin mədəniyyətinə və iqtisadiyyatına böyük ziyan vurdular. Məktəblərin və digər mədəniyyət mərkəzlərinin yerləşdiyi şəhərlərin əksəriyyəti dağıdıldı. Yalnız XIII əsrin ortalarında Azərbaycanda Elxanilər (Hülakülər) dövlətinin yaradılması ilə ölkə yenidən inkişaf etməyə başladı. XIV əsrin sonlarında Azərbaycan Qızıl Orda xanı Toxtamış xanın və Əmir Teymurun qoşunları tərəfindən yenidən hücuma məruz qaldı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan tarixinin bu çətin dövründə də onun mədəni inkişafı tam dayanmadı (Onullahi, 1982: 274). XII -XVII əsrlər bir çox görkəmli mütəfəkkir və elm adamlarının yaradıcılığı ilə əlamətdar olmuşdur. Ölkədə XII əsrin sonu - XIII əsrin əvvəllərində məktəblər, mədrəsələr, xahəgahlar və digər təhsil müəssisələri ziyan görsələr də onların bir çoxu öz fəaliyyətlərini dayandırmamışdılar. Bu dövrlərdə Azərbaycanda yaranmış yeni dövlətlərin başçıları digər sahələrlə yanaşı, təhsil müəssisələrinin yenidən təşkilinə də xüsusi diqqət verirdilər. Monqol hakimiyyəti dövründə saraylarda hərbi məktəblər açılırdı. Burada müxtəlif fiziki məşqlər, nizə atma, ox atma, qılınc oynatma, at çapma və s. hərb sənətləri öyrədirdilər. Azərbaycanın Naxçıvan, Ordubad şəhərlərində, Qarabağ vilayətində iki növ mədrəsə “İrşədiyə mədrəsələri” və “Vəhtaniyə mədrəsələri” var idi. Birincidə təhsil müddəti 14, ikincidə 16 il idi. Onlar təhsilin məzmununa görə fərqlənirdilər. “Vəhtaniyə” mədrəsəsində ilahiyyat elmləri ilə yanaşı, astronomiya, cəbr, qrammatika, coğrafiya və dillər də öyrənilirdi. XIV əsrdə mədrəsələrdə yunan dilindən ərəb və fars dillərinə tərcümə olunmuş ədəbiyyatdan tədris məqsədilə geniş istifadə olunurdu. Azərbaycanda, Təbriz şəhərində “Rəbi-Rəşidi” adlanan (“Darülfünun”) ali təhsil müəssisəsi yaradılmışdı. O dövrün görkəmli tarixçisi Fəzlullah Rəşid-əd-dinin dediyinə görə, burada minlərlə tələbə təhsil alırdı ki, onların da əksəriyyəti azərbaycanlı idi (Onullahi, 1982: 279). Həmin dövrdə ölkədə 170-ə yaxın məktəb və 30-a yaxın mədrəsə var idi. Sonuncular arasında Şafii, Hənifi, Qəzaniyə, Fələkiyyə, Nəsriyə, Müzəffəriyyə mədrəsələri xüsusilə məşhur idi. Məktəblərdə və mədrəsələrdə təhsil pullu olduğundan yalnız imkanlı adamlar uşaqlarını ora göndərə bilirdilər. Bu dövrün xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də ana dilində ədəbi irsin yaradılmasına ictimaiyyətin diqqətinin cəlb edilməsidir. Bununla bağlı bəzi əməli tədbirlərin həyata keçirilməsində bir sıra təhsil işçiləri təşəbbüs göstərmişlər. Bunlara Əli İzzəddin Həsən oğlunun Azərbaycan dilində yazdığı divan, Hinduşah Naxçıvanın fars dilinin öyrənilməsinə dair “Sıxaxan-Əcəm” dərsliyi və xəttat Hacı Mirəli Təbrizinin əsəri daxildir. Bütün təhsil müəssisələrində (katiblər məktəbindən başqa) dərslər iki dildə: ərəb və fars dillərində keçirilirdi. Məscidlərdə təşkil edilən məktəblərdə adətən cəmi iki müəllim olurdu. Onlar uşaqlara ilahiyyat, hesab, oxu və yazmağı öyrədirdilər. Təlim tələbələrin sayı 8-10 nəfərdən çox olmayan ayrı-ayrı qruplarda keçirilirdi. Məktəblərdə təlim şərtləri onların rəhbərləri tərəfindən müəyyən edilirdi nəyi və necə öyrətməyi məktəbin yaradıcısı özü müəyyənləşdirirdi. Mədrəsədə təhsil müddəti 14 ildən 16 ilə qədər davam edə bilərdi. Əsas diqqət dini fənlərin tədrisinə verilirdi. Bununla belə, bir çox təhsil ocaqlarında dünyəvi elmlər - dialektika (“cədl”), riyaziyyat, həndəsə, triqonometriya, astronomiya, filologiya, fiqh, poetika, fəlsəfə də öyrənilirdi. Ancaq “cədl” və fəlsəfə yalnız hökmdarın icazəsi ilə öyrənilirdi. Bu elmləri ilahiyyatçılardan heç də az şərəfə malik olmayan “katib” öyrədirdi. Dərslik yox idi və dərslərdə klassiklərin əsərlərini öyrənirdilər: Abbas ibn Tərxanın “Kitab ül-Əqani” (“Nəğmələr kitabı”), Məhəmməd ibn Baisin “Kitabi-Nəzmiyyə” (“Şeirlər kitabı”), İbn Sinanın “Qanun”, N.Tusinin “Nasiri əxlaqı” və “Tələbə davranışı”, Sədinin “Gülüstan” və “Bustan”, əl-Biruninin əlyazma şəklində olan astronomiya və riyaziyyata dair kitabları daha çox tədris olunanlar sırasında idi. Müxtəlif elmlərin tədrisi üsulları zaman keçdikcə daha çox xüsusiyyətlər qazanırdı. Bir çox tanınmış mədəniyyət xadimləri müəllim kimi fəaliyyət göstərirdilər. Məsələn, “Azərbaycan tarixi”nin müəllifi Fəxrəddin Əbul Fədlə ibn əl-Musənnə ət-Təbrizi Bağdaddakı “Nizamiyyə” mədrəsəsində mühazirə oxumuşdur. Əbülfədlə Mahmud əl-Ərdəbili də orada dərs deyirdi. Azərbaycanda xüsusi peşəkar məktəblər çox inkişaf edirdi. Onların arasında xəttatlıq məktəbləri xüsusi yer tuturdu. Azərbaycan xəttatları dünya miqyasında şöhrət qazanmış öz bədii xəttatlıq məktəbini yaratmışlar. Xəttatlar üçün xüsusi dərsliklər yazılmışdır, məsələn, Qazn Əhmədin təhsil ocaqları haqqında maraqlı məlumatları özündə əks etdirən “İncəsənət və xəttatlıq kitabı” dövrün sevilən kitablarından idi. Xəttatlıq məktəbləri ilə yanaşı, konon, saz, zurna, nagara çalmağı öyrədən musiqi məktəbləri, riyaziyyat, həndəsə, rəsm, coğrafiya fənlərinin tədris olunduğu memarlıq məktəbləri də var idi. İslamın əsaslarını öyrənmək bütün məktəblər üçün məcburi idi. Ən məşhur məktəb XII əsrin ən görkəmli memarı Əcəmi Əbu Bəkr Naxçıvaninin yaratdığı Naxçıvan mümarlıq məktəbi idi. Savadlı insanlara ehtiyac artırdı; hökmdarlara dəftərxana işlərini aparmaq üçün mirzələr, feodallara səriştəli vergiyığanlar, tacirlərə ticarət işlərini aparmaq üçün bacarıqlı köməkçilər lazım idi. Bütün bunlar çoxlu sayda tələbələrin təhsil aldığı mədrəsə şəbəkəsinin böyüməsinə səbəb oldu. Bakı, Şamaxı, Təbriz, Ərdəbil şəhərlərində yeni təhsil müəssisələri yaradıldı. Onlar üçün etika, tarix, coğrafiya, fəlsəfə elmləri üzrə dərsliklər yazılır və tərcümə olunurdu. XV əsrdə məhşur elm və mütəfəkkir olan Əbdül Heydər Astarabadi, İdris ibn Astarabadi, Əmir Bədrəddin, Əmir seyid Əhmət Laləvi, Mirzə Nəsrullah Xoylu, Seyid Yəhya Şirvani, Əbdürrəşid Bakuvi, Fətullah Təbrizi, Şükrullah Şirvani, Əbülfət Təbrizi və digərləri təhsil sahəsində çalışmışlar. XVII əsrdə iri şəhərlərin böyüməsi ilə bərabər məktəb və mədrəsələrin sayı da artırdı. Görkəmli tarixçi alim, professor Seyidağa Onullahi özünün “XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi” adlı əsərində yazır: “XVII əsrin ortalarında Təbrizdə 350 məscid, 47 mədrəsə, 300 karvansara, 15 min dükan var idi.”(Onullahi, 1982:222). Türk səyyahı Övliya Çələbinin yazdığına görə, 1647-ci ildə Təbrizdə müsəlman ilahiyyatı və müxtəlif orta əsr elmi fənləri öyrənilən 47 böyük mədrəsə olub. Orada çoxlu alimlər və ali ruhanilər dərs deyirdilər. Təbrizdə 600-ə yaxın məktəb var idi. Azərbaycanın digər şəhərlərində - Ərdəbil, Marağa və Gəncədə də məktəb və mədrəsələrin sayı artırdı. Bu dövrdə ölkədə 1200-ə yaxın ibtidai məktəb, 100-ə yaxın orta və ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Onların hər birində tələbələrin sayı 50-dən 1000-ə qədər idi. Mədrəsədə tədris Azərbaycan dilində oxunan mühazirələr şəklində aparılırdı. Məktəb və mədrəsələrdə təhsil müddəti tələbələrin qabiliyyətindən və müəllimlərin hazırlığından asılı idi. XVIII əsrə qədər Azərbaycanda qadınlar üçün məktəb təhsili sistemi olmayıb. Əsasən qızlar evdə təhsil alırdılar. Görkəmli Azərbaycan şairi M. Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasında oğlanla qızın birgə təhsil alması, həm də ailə mühitində olması haqqında qeydlər vardır.

Məktəb və mədrəsələrdə tədrisin məzmunu, forma və üsulları

XI əsrdən XII əsrədək Azərbaycanda səlcuq türkləri hökmranlıq etməyə başlamışlar. Sonradan Azərbaycan Atabəylər (Eldənizlər) dövlətinin və Elxanilərin (Hülakülər) hakimiyyəti dövründə ərəb dili tədricən fars dilini əvəz etdi. Amma ruhani və elmi kitablar ərəbcə, ədəbi əsərlər isə farsca yazıldığından həm məktəblərdə, həm də mədrəsələrdə tədris dilləri iki dildə aparılırdı. Ərəb və fars dilini öyrənmək bütün məktəblər üçün məcburi idi. Bu fənlərdən əlavə, bəzi məktəblərdə tələbələr islam tarixini, bəzilərində hesabın əsaslarını, bəzilərində isə xəttatlığı öyrənirdilər. Fərdi təhsil sistemi üstünlük təşkil edən məktəblərdə bir molla 10-15 uşaqdan çox olmayaraq dərs deyirdi. Bir qayda olaraq, təlim hərf formalaşdırma metodundan istifadə edərək ibtidai savadla başlayırdı. Onu mənimsədikdən sonra Quran oxumağa keçirdilər. “Qurani-Kərim”in mətnlərini uşaqlar əzbər bilirdilər. Tələbəyə kiçik bir azərbaycanca-farsca lüğət verilirdi, bu lüğətə əsasən o, müəyyən müddət ərzində öz ana dilinə tərcüməsi ilə yüzlərlə ərəb və fars sözlərini əzbərləməli idi. Sonra bu dillərdə kitab (əlyazma) oxunması üzrə təlim keçilirdi. Yazmağı öyrənmək mühasibat işlərinin aparılması, ticarət, sadə və işgüzar məktubların tərtibi, uçotun aparılması və s. üçün zəruri bacarıqların verilməsi vəzifəsi ilə müəyyən edilirdi. XIII əsrdən başlayaraq Azərbaycanda öz ana dilində ədəbi əsərlər yaranmağa başlayır. Mədrəsədə dərslər çox vaxt bir neçə yüz şagirdi qəbul edən böyük zallarda keçirilirdi. Şagirdlərin müəllimlərə sual vermək hüququ var idi. Tələbələrə çoxlu müstəqil iş verilərdi. Azərbaycan məktəb və mədrəsələrinin iş təcrübəsi ümumiləşdirilərək əlyazma tədris və dərs vəsaitləri şəklində gələcək nəsillər üçün qorunurdu. Bütün XII -XVII əsrlərdə Azərbaycan Şərqin əsas mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmaqda davam etmişdir. Müsəlman Şərqinin dillərində müəllimləri “müəllim” adlandırırdılar, lakin Azərbaycanda xüsusi müəllim sinfi olmadığından, uşaqlara molla dərs dediyi üçün camaat müəllimləri sadəcə olaraq molla adlandırırdı. “Müəllim” sözü ancaq ədəbi dildə işlənirdi. Molla - müəllimlər məktəb və mədrəsələrdə, eləcə də ən yüksək mənəvi dərəcəyə malik şəxslərdən hazırlanırdı. Onların çoxu ərəb və fars dillərini mükəmməl bilirdilər. Molla, bir qayda olaraq, səhər saatlarında dərs aparır, axşam isə şagirdlər verilən tapşırıqlara dəqiq cavab verməli idilər. Şagirdlərin çox olduğu məktəblərdə “xəlfə” adlanan müəllim köməkçiləri olurdu. Adətən oxu dərsindən sonra şagirdlər xəttatlıqla məşğul olurdular. Həftənin beş günü tələbələr yeni materialı öyrənərdilər, altıncı gün, cümə axşamı, beş gündə öyrəndiklərini təkrarlayar və cümə günü istirahət günü olardı. Yay tətili yox idi. Dərs ili ərzində ən uzun fasilə Novruz və Ramazan bayramı zamanı olurdu. Kənd müəllimləri, bir qayda olaraq, kasıb idilər və ailələrini dolandırmaq üçün tez-tez müəllimlik fəaliyyətlərini yarımçıq qoyur, yas mərasimləri zamanı və digər hallarda aşağı ruhanilərin vəzifələrini yerinə yetirirdilər. Nə dövlət, nə də ali ruhani idarələri müəllimlərə heç nə ödəmirdilər. Onlar valideynlərdən yalnız aylıq təhsil haqqı və tələbələrdən arabir hədiyyələr alırdılar. Hər mollaya orta hesabla 20 şagird düşürdü. Dövlət proqramları yox idi və tam tədris azadlığı var idi. Müəllimlər yalnız Allah və vicdanları qarşısında cavabdeh idilər. Məktəb kursu üç yerə bölünürdü:

a) Quranın oxunuşu ilə tanışlıq dərsi;

b) Fars dili və ədəbiyyatı dərsi;

c) Ərəb qrammatikası.

Quran oxumağa 2 il, fars dili və ədəbiyyatına 5-6 il, ərəb dilinin qrammatikasına isə bir o qədər vaxt ayrılırdı. 7 yaşında məktəbə daxil olan oğlan 19-20 yaşında kursu bitirib mədrəsəyə daxil ola bilərdi. Bir qayda olaraq, tələbələrin 50%-i Quranı mənimsəyən kimi, 45%-i isə fars dilini öyrənən kimi məktəbi tərk edirdilər. Məktəblilərin təxminən 5%-i mədrəsələrə daxil olaraq təhsillərini davam etdirərdilər. Azərbaycan məktəblərində cəmi 28 samitdən ibarət ərəb əlifbasını öyrədilirdi. Ərəb əlifbası latın əlifbasından qat-qat çətin idi (onun əsas çatışmazlığı saitlərin olmamasıdır, onlar yazıda hecanın üstündə və ya altındakı nöqtələrlə əvəz olunur; nöqtələrin sayı buraxılan saitlərin sayına uyğun gəlirdi). Tələbələr əlifbanı öyrəndikdən sonra Quranı oxumağa başlayardılar. Ərəb dilini mükəmməl bilən tələbə fars dilini öyrənməyə başlayardı. Müəllimlər şagirdləri şərq (o cümlədən Azərbaycan) ədəbiyyatının nümunəvi əsərləri ilə tanış edərdilər. Eyni zamanda tədqiq olunan əsərlərin pedaqoji məziyyətləri nəzərə alınmağa cəhd edilərdi. Lakin oxu məzmunu şagirdlərin yaşı ilə uyğun gəlmir, yüngül mətnlərdən mürəkkəb mətnlərə tədricən keçid müşahidə olunmurdu. Fənn tədrisi yox idi. Fars ədəbiyyatı müxtəlif dövrlərə aid yazıçıların yaradıcılığından ibarət idi. Mədrəsədə tələbələr üçün nisbətən yaxşı şərait yaradılmışdı. Azərbaycanın görkəmli mütəfəkkirlərinin pedaqoji ideya və fikirləri

Azərbaycan fikir abidələrində əsas diqqət təhsil problemlərinə, daha az təhsil məsələlərinə verilir. Aydındır ki, bu, öyrənmənin təşkilati formalarının birdəfəlik nəzərə alınması, müzakirəyə və təkmilləşdirməyə ehtiyac olmaması ilə əlaqədardır. Görkəmli Azərbaycan şairi Xaqani Şirvani (1120-1199) yazırdı: “Hər maarifçi şair ola bilməz, amma hər şair tərbiyə etməyi bacarmalıdır” (Məmmədov, 2006: 105).

Nizami Gəncəvi (1141 - 1209) XII əsrin böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri. Nizami Gəncəvi bizlərə zəngin pedaqoji irs qoyub getmişdir. Onun fikrincə, insan övladı birdir və bütün irqlər bərabərdir. O, heç vaxt saray şairi olmayıb, saray həyatına etinasız yanaşıb, ağaların sarayında olmağı, feodalları və onların ətrafını tərifləməyi insan ləyaqətinin alçaldılması hesab edib. Onun şeirlərində kəskin siyasi istiqamət var, zalımlara müqavimət çağırışları var. Nizami şeirlərinin birində xalqa müraciət edərək deyir: “Niyə hər çatın qarşısında baş əyirsən, niyə hər hansı zorakılığa razısan? Dağ kimi, möhkəm durun. Zülm daxili ziyana səbəb olur, haqsızlığa dözmək zəiflik gətirir”(Abdullayev, Vəliyev,1991: 53). Nizaminin əsərlərində biz istisnasız olaraq bütün vətəndaşlar üçün əməyə ehtiyacın təsdiqinə, əlillərə və köməksizlərə dövlət yardımı verilməsi tələbinə, vergi və vergilərdən yayınmaya, qabiliyyətlilərin yüksəldilməsinə və yaramazların cilovlanmasına rast gəlirik. Nizaminin mütərəqqi ictimai-siyasi baxışları onun tərbiyə və təhsilin müxtəlif məsələlərinə dair söylədiklərinin xarakterinə böyük təsir göstərmişdir. O, hesab edirdi ki, hər bir insanın və bütövlükdə cəmiyyətin həyatında ağıl rəhbər olmalıdır. Ağlı yüksək qiymətləndirən, ona böyük əhəmiyyət verən Nizami əqli tərbiyənin rolunu yüksək qiymətləndirmişdir. “Şüurlu olmaq nə gözəl sərvətdir! Nizami nadanlığın, insanın öz əqli inkişafına etinasız münasibətinin barışmaz əleyhdarıdır. Onun fikrincə, cahildə fikirlər boş, sözlər boşdur, amma “ruh fikirlərlə dolu olanda məzmun zəngindir. Nizami öz əsərlərində təlim-tərbiyə məsələlərinə mühüm yer ayırır, təlimin gücünə böyük inamı vurğulayır”(Əhmədov, 2002:70). O iddia edir ki, elə bir insan yoxdur ki, onun təbiəti təlimin təsiri altında yaxşılığa doğru dəyişməsin. Təhsil və maarifçilik insanı mənəvi cəhətdən yüksəldir, insanları yenidən tərbiyə etməyə qadirdir. Buradan nəticə çıxır: öyrənmək fərq qoymadan hamı üçün lazımdır; insanın nə qədər təbii ağlı olsa da, öyrənməlidir: “Öyrənməkdən utanmayan sudan mirvari, daşdan yaqut çıxarar”(Araslı, 1980: 37). Bir çox müasirlərindən fərqli olaraq, Nizami təhsilin həm kişilər, həm də qadınlar üçün zəruri olduğuna inanırdı. O, bütün şeirlərində qadınları savadlı göstərir. Nizami “İskəndərnamə” əsərində ali qadın məktəbindən, “Leyli və Məcnun”da qız və oğlanların birgə təhsil aldığı məktəbdən bəhs edir. Nizami poemasının qəhrəmanları çox geniş biliklər alırlar. “Yeddi gözəl” poemasında Bəhram Gura müəllimləri oxu, yazı, yunan, ərəb, fars dilləri, riyaziyyat, astronomiya, coğrafiya, poetika, üslubdan dərs deyirdilər. Nizami təkcə humanitar deyil, təbiət elmlərini də əhatə edən geniş təhsilin tərəfdarı idi. “Xosrov və Şirin” poemasında tərbiyə məsələlərinə xüsusi fəsillər ayrılmışdır: oğlu Məhəmmədə nəsihət, Xosrovun tərbiyəsinin təsviri, Şirinin qardaşı qızına tövsiyyəsi, tərbiyənin əxlaqi cəhətlərindən bəhs edən fəsillər bu yönümlüdür. Nizaminin əxlaq və əxlaqa baxışları onun insana qarşı zorakılıkla barışmazlığı, dərin humanizmi, xalqa məhəbbəti ilə müəyyənləşirdi. Həyatın məqsədi, Nizamiyə görə, xalqına xidmət etməkdir. Nizami xeyriyyəçiliyi, insanlığı tərənnüm edir. Qəhrəmanının ağzından “Cəhənnəm bəndəsi mərhəmətsizdir” deyir və xeyirxah işlərə çağırır. Şəxsiyyətçilik və eqoizm əleyhinə çıxış edən Nizami fəzilətə, xalqa, bütün cəmiyyətə faydalı olan hərəkətlərə çağırır. O, bəşəriyyətin düşmənlərinə, bədxahlara qarşı mərhəmət və mehribanlıq göstərməkdən çəkindirir, şərlə mübarizəni fəzilət hesab edirdi. Nizaminin fikirlərində əmək problemi mühüm yer tutur. İnsanların həyatının mənası həyatın maddi şəraitini təmin edən əməkdədir. Hər kəs işləməyə məcburdur. Nizami əməyin insana tərbiyəvi təsirini vurğulayır, əməyə insanın mənəvi saflığı və müstəqilliyi amili kimi böyük əhəmiyyət verir. Zəhmətkeşlik tərbiyəsi əzmkarlıq, dözümlülük, çətinliklərə qarşı mübarizədə mərdlik, səbir və əməksevərlik tərbiyəsi ilə birləşdirilməlidir. Nizaminin əsərlərində təhsilin məzmunu ilə bağlı maraqlı mülahizələr var. Təhsil, Nizamiyə görə, insanı yenidən tərbiyə etməyə qadir olduğu üçün təkcə tərbiyəvi deyil, həm də mənəvi əhəmiyyət kəsb edir. Müəllimlik əzmkarlıq və müstəqillik tələb edən əməkdir. Onun əsərlərində birincisi, biliyi, ikincisi, yüksək mənəvi keyfiyyətləri ilə seçilməli olan müəllim haqqında çox dəyərli mülahizələr vardır.

Nəsirəddin Tusi (1201-1274) dövrünün qabaqcıl adamlarından biri, alim-ensiklopedist Nəsirəddin Tusi Azərbaycan elm və mədəniyyət tarixinə təbiət elminin inkişafına əvəzsiz töhfələr vermiş ən böyük alim və mütəfəkkir kimi dünya tarixinə daxil olmuşdur. Tusi həm də bu günə qədər kifayət qədər dərindən öyrənilməmiş böyük elmi-pedaqoji irs qoyub getmişdir. O, öz pedaqoji ideyalarını bir sıra əsərlərində, xüsusən “Əxlaqi-Nasiri” (“Nasirin əxlaqı”) və “Ədəb-ül-mütəəllimin” (“Tələbələrin davranışı”) əsərlərində açıqlamışdır. Bu əsərlər sosial, iqtisadi, fəlsəfi, etik və psixoloji-pedaqoji problemləri əhatə edir. 800 ildir ki, Tusinin əsəri Orta və Yaxın Şərqin bir çox ölkələrinin məktəblərində əxlaq tərbiyəsi dərsliyi kimi istifadə olunur (Tusi, 1989: 104). Tusi “Əxlaqi-Nasiri” əsərində “insan ruhu” problemini işıqlandırır (bununla həm psixika, həm ağıl, həm şüur, həm də idrak və nitq nəzərdə tutulur), onun təkmilləşməsindən danışır. O, bu təkmilləşmənin iki yolunu (biliyə yiyələnmək və praktik fəaliyyət) müəyyən edir. Tusi vurğulayır: “Necə ki, materiya xassəsiz, əmlak da maddəsiz mövcud ola bilməz, praktikasız elm də məhv olacaq, elmsiz təcrübə də mövcud ola bilməz. Deməli, elm başlanğıcdır, əməl sondur, elm səbəbdir, əməl nəticədir. Bu ikisinin (elm və praktika) üzvi birləşməsindən əldə edilən təkmilləşmə insana aid olduğu üçün biz bunu məqsəd hesab edirik” (Tusi, 1989: 127). Tusi uşaq tərbiyəsi məsələlərinə, gündəlik tərbiyə qaydalarına- necə geyinmək və qidalandırmaq, vərdişlərin formalaşması, Allaha və valideynlərə məhəbbət tərbiyəsi haqqında məsələlərə toxunur. Tusi pedaqoqlara uşağa müsbətin dəyərini və mənfi əməllərin zərərini izah etməyi tövsiyə edir. O, xüsusilə sənətkarlığa yiyələnəndə uşağın meylini nəzərə almaq və inkişafı üçün şərait yaratmağı təkid edirdi. “Ədəb-ül-mütəəllimin” bütünlüklə təhsil məsələlərinə həsr edilmişdir. Müəllif birinci fəsildə elmləri öyrənməyin faydalarını vurğulayır, ikinci fəsildə biliyə yiyələnmək üçün tələb olunan səylərdən, məktəb və mədrəsələrdə nizam-intizamdan bəhs edir. N.Tusi yazır:”Tələbə, elmi bilikləri öyrənməli, onların təkrarlanmasından istifadə etməli, səhərlər, axşamlar və gecələr arasında dərs oxumalı, maraqlı yerləri yaddaşında saxlamalıdır. Bu yolla o, sürətlə böyüyəcək. Amma onu çox kitab oxumağa məcbur etmək olmaz, çünki bu, işin çoxluğuna səbəb ola bilər. Tusi xüsusilə məktəblərdə öyrənmə şərtləri üzərində dayanır, müəllimdən şagirdlərə onların başa düşə biləcəyi həcmdə dərslər verməsini və onu tədricən inkişaf etdirməsini tələb edir. Müəllim, dərsi tez-tez təkrar etməli, kitablardakı çətin yerləri izah etməlidir. Uşağı anlamadığını yazmağa məcbur etməməlisiniz, çünki bu, onun öyrənməyə marağının zəifləməsinə gətirib çıxarar” (Qasımov, 2008:86) deyə Tusi bildirirdi. Tusinin elmi-pedaqoji yazılarının xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, o, uşağın təhsil və tərbiyəsi məsələlərini onun xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirirmişdir.

Əvhədi Marağai (1274 - 1338) XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəlləri Azərbaycan mədəniyyətinin ən parlaq nümayəndələrindən biri, yaradıcılığı gənc nəslin tərbiyəsi və təhsili ilə bağlı fikirlərlə zəngin olan məhşur alim olmuşdur. Onun əsərlərində elmi-fəlsəfi, dini, sosial və pedaqoji baxışları öz əksini tapmışdır. Pedaqogika baxımından daha çox maraq doğuran “Cami-Cəm” əsərində alim canlı və cansız təbiətin mənşəyi, insanın anatomik, fizioloji və psixoloji xüsusiyyətləri, insanın ictimai həyatda rolu, onun potensial təbii xüsusiyyətləri haqqında suallar qaldırır. Y. Komenskidən çox-çox əvvəl Əvhədi Marağai təbiətin və obyektiv dünyanın zərrəsi kimi insan məsələsini qaldırır. O, yazılarında ideal insan - sağlam, bilikli, vicdanlı, nəzakətli, peşəsini sevən qayğıkeş, əsl zəhmətkeş obrazını yaradır. Marağai ictimai həyatda baş verən bütün neqativ halları təhsilin olmaması və tərbiyəsizliyin nəticəsi hesab edir. Elmi olmayan insan insanlıqdan uzaqdır; elm “insan üçün diri sudur”, “doyunca içmək lazımdır” (Məmmədova, 1991: 93). O, özünütərbiyəyə, uşaqların tərbiyəsində valideynlərin roluna böyük əhəmiyyət verirdi.

Nizami ədəbi məktəbinin ənənələrini davam etdirən istedadlı şair və alim Əssar Təbrizi (1325-1390) orta əsrlərdə məktəb həyatını göstərən “Mehr və Müştəri” əsərini yazmışdır. Əsərdə təhsilin məzmunu, müəllim-şagird münasibətləri üzə çıxarılır. Biliyin və elmin əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirir, yüksək humanizmi, həyata və insanlığa məhəbbəti, ləyaqət və dünya səadəti uğrunda mübarizəni tərənnüm edir.

İmadəddin Nəsimi (1370-1417) şair, filosof və alim, Şamaxıda istedadlı insanları birləşdirən alimlər (məclis-ül-üləma) və musiqiçilər (muğannilər) cəmiyyəti yaratmışdır. Nəsimi tərəfdarları İslam düşməni kimi təqib edilən və məhv edilən sufizmin ən radikal istiqamətini ifadə etmişdir. Mübahisəli bir təlim (təsəvvüf) davamşısı olmuşdur. Burada mistiklə yanaşı, mütərəqqi ünsürlər də (islamın dini doqmalarına etiraz, insanların bərabərliyinə çağırış, iradə azadlığının təsdiqi, şeir və musiqinin təbliği) mövcud idi. Nəsiminin böyük məziyyəti ondan ibarətdir ki, o, bir çox sələf və müasirlərindən fərqli olaraq öz doğma Azərbaycan dilində yazıb-yaratmışdır. Nəsimi hesab edirdi ki, kainatın mərkəzində ətraf mühitin və tərbiyənin təsiri altında formalaşan insan dayanır. Nəsimi, şəxsiyyətin formalaşmasında mənəvi tərbiyəçilərə və valideynlərə böyük yer ayırır. Onun üçün insan genetik və sosial cəhətdən təsbit olunmuş, açıq-aydın fərdiliyə malik şüurlu varlıqdır. Bu halda əldə edilmiş xassələr həlledici əhəmiyyət kəsb edir, ikincisi isə təhsildən və özünütəhsildən asılıdır. Nəsiminin yaradıcılığı həm də savad və elmin öyrənilməsinin vacibliyi haqqında fikirlərlə zəngindir. O, məntiq, tibb, poeziya, astronomiya, tarix kimi elmlərin öyrənilməsinin tərəfdarı idi.

Şah I İsmayıl Xətai (1487-1524) 1501-ci ildə şah elan edilmiş, qüdrətli Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin əsasını qoymuşdur. O, Xətai təxəllüsü ilə Azərbaycan dilində böyük lirik şeirlər toplusu, eləcə də ibrətamiz və fəlsəfi xarakterli bir sıra başqa əsərlər yaratmışdır. İsmayılın dövründə Azərbaycan dili dövlət dilinə çevrilmiş və sürətli yüksəliş dövrünü yaşamışdır. Xətai bir sıra əsərlərində gəncləri vətənin rifahı naminə fəaliyyətə hazırlamaq, təhsilin məqsəd, vəzifə və rolu haqqında fikirlərini ifadə edir. O, insanın təbii meyllərinin vacibliyini inkar etmir, müsbət təbii məlumatları müəyyən etmək və inkişaf etdirmək üçün pedaqoqun əsas vəzifəsi hesab edirdi. Xətai elmi təhsilin əvəzsiz vasitəsi kimi dəyərləndirir. Şagirdlər üçün müəllim, Xətaiyə görə, kainatdakı günəş kimidir. Müəllimin vəzifəsi şagirdlərə təkcə yazmağı və oxumağı öyrətmək deyil, həm də onları tərbiyə etmək, onları nəzakətli, xeyirxah etməkdir.

Məhəmməd Füzuli (1494-1556) dahi Azərbaycan şairi və böyük mütəfəkkir, Azərbaycan klassik poeziyasının zirvəsidir. Füzuli özünün təbirincə desək, “hər zaman bütün elmləri, biliyi ruhunda toplamağa çalışmışdır”333. Onun seçdiyi Füzuli təxəllüsü də bu istəyi tam əks etdirirdi, çünki o, “fədl” - təhsil sözünün cəmini bildirir. O, təkcə böyük şair deyil, həm də görkəmli mütəfəkkir və alim idi. “Mətlə-ül-etiqad” (“İnancların yüksəlişi”) fəlsəfi əsərinə əsasən, o, maddi aləmin varlığını və onun biliklərinin mümkünlüyünü dərk edir, eyni zamanda qeyri-maddi hadisələrin də mövcudluğuna inanırdı. Füzulinin poetik yaradıcılığı insan tərbiyəsi sistemini, təlimin məzmun və üsullarını açır. İnsan problemi həmişə Füzulinin diqqət mərkəzində olub. Onun adi zəhmətkeşlərə həqiqi, canlı, fəal məhəbbəti böyük ictimai-fəlsəfi məna ilə doludur. Füzuli “Ənisul-qəlb” (“Könül dostu”) əsərində yazırdı ki, elm xalqa xidmət etməlidir. Elm insanlara həyatın sirlərini açır, həm də onların rifahını yüksəldən güclü vasitədir. Yalnız insanlara fayda verən, əməli fəaliyyət üçün bələdçi ola bilən elm dəyərlidir. Elm və bilik əlçatmaz bir şey deyil, onları böyük zəhmət bahasına əldə etmək olar. Bunun üçün bir insana təbii olaraq müəyyən imkanlar verilir, lakin əlverişli şərait olmadıqda bu imkan məhv ola bilər. Füzuli insana xas olan təbii imkanları görür və onların inkişafı üçün müvafiq şəraitin yaradılmasını tələb edirdi. Füzuli yaxşı başa düşürdü ki, yüksək keyfiyyətlər insana hazır formada verilmir. Onlar əzmkarlıq və səbir nümayiş etdirməklə müəyyən ardıcıllıqla formalaşmalı və eyni zamanda, bütün elm və sənətlərdə geniş biliyə malik olan pedaqoqun rolu xüsusilə böyükdür. Füzuli qeyd edirdi ki, gənc nəsil elm öyrənməli, biliklə silahlanmalıdır. “Leyli və Məcnun” poemasında təsvir olunan məktəb orta əsrlər məktəbi nümunəsidir. Belə bir məktəbdə təhsil 10 yaşından başlayır. Qızlar və oğlanlar sinfin müxtəlif künclərində otururlar. Onlara oxumağı və yazmağı öyrədirlər. Xəttatlığa xüsusi diqqət yetirilirdi. Füzuli, müəllimin təhsil məsələlərinə dair çoxsaylı açıqlamaları belə nəticələr çıxarmağa əsas verir: təhsilin məqsədi həyatın mənasını dərindən hiss edən, şəxsi mənafeyi xalqın mənafeyi ilə uzlaşdırmağı bacaran, vədinə sədaqətlə əməl edən, sözünə sadiq, vicdanlı, sədaqətli, səmimi insanlar formalaşdırmaqdır. Füzuli orta əsrlər şəraitində şəxsiyyətin müdafiəsində hümanist səsini cəsarətlə ucaltmış, insana həqiqi bəşəri münasibət tələb etmişdir. Tərbiyə lap əvvəldən düzgün çatdırılmalıdır, əks halda “insanın zehni güzgüsünü toz-torpaq basar, adam cahil olar”(Məmmədov, 2006: 287). Bütün insanlar bərabər olmalıdır. Yetişməmiş insan, istər zəngin feodal olsun, istərsə də kasıb kəndli, yenə də həyatda əhəmiyyətli bir şey əldə etməyəcək. Yalnız yüksək və saf əxlaqlı insanlar hörmətə, qayğıya və tərifə layiqdir. İnsanın ləyaqəti mənşəyi ilə, irqi ilə deyil, fəaliyyəti ilə ölçülür. İstənilən insan başqalarından təkcə üz cizgiləri və zahiri əlamətləri ilə deyil, əsasən mənəvi həyatının zənginliyi ilə fərqlənir. Cəmiyyətə faydalı insan yetişdirmək üçün çox çalışmaq lazımdır. İstənilən məqsədə çatmaq üçün Füzuli deyirdi ki, hər bir böyük və nəcib işdə qaçılmaz olan məşəqqətlərə dözmək lazımdır. Bəşəriyyətin gələcəyinin yeni nəslin tərbiyəsindən müəyyən asılılığını dərk edən Füzuli bu məsələyə dönə-dönə qayıtmışdır. Vurğulayırdı ki, hər bir yeni nəsil əvvəlki nəslin tarixini bilməli, yeni mənəvi keyfiyyətlər qazanmalıdır. “Oğluna göstəriş”də o yazırdı: “Meyvə yetişənə qədər dadı yoxdur... yetişəndə ağacla ziddiyyət təşkil edir. Rəngi və qoxusu ilə ifadə olunur. ...Təbii ki, gözəllikdə və digər keyfiyyətlərdə meyvə ağacdan yüksəkdir, ağacdan daha zərifdir. Ay ağıllı oğlum, sözlərimin mənasını yaxşı başa düş. Həyata daha yaxından və yaxşı baxsan, meyvə sənsən, mən ağacam, dünya isə bağdır” (Hacıyev, Vəliyev, 1983: 126-127). Füzuli həyatın əsl mənasını işdə görürdü. “Rindu-Zahid” əsərində yazırdı: “Ey mənim əziz və xoşbəxt oğlum!... həyat elə qurulmuşdur ki, ancaq zəhmətlə hər kəs öz məqsədinə çatar. Tənbəl olma. Xoşbəxtlik və istəklərin yerinə yetirilməsi qapılarını açmaq üçün hər kəsə eyni hüquq verilmişdir...”. O, təkcə axirətdə mifik sülh və səadət naminə insanları həyatın sevinclərindən əl çəkməyə çağıran dini fanatikləri deyil, həm də təkcə dünya ləzzətləri ilə kifayətlənənləri tənqid edirdi. Füzulinin yaradıcılığı zəngin və rəngarəngdir. O, orijinal ideyaların və müdrik məsləhətlərin tükənməz mənbəyidir. Ola bilsin ki, onun yaradıcılıq xəzinəsindən biz cüzi bir pay götürə bildik.

Nəticə/ The result

Beləliklə, bu nəticəyə gəlirik ki, nəinki XII-XVII əsrlərdə, bu əsrlərdən əvvəllər də Azərbaycanda yaşayıb-yaratmış, təhsil və təlim haqqında dəyərli fikirlər söyləmiş çoxlu sayda müəllim, alim, yazıçı, şair, filosof, loğman, rəssam, musiqiçi, xəttat bir sözlə Azərbaycan təhsil sisteminə böyük töhfələr vermiş minlərlə azərbaycanlı pedaqoqalar olmuşdur. Onlar təkcə dünya maarifinə və pedaqoji fikir tarixinə deyil, eləcə də yaşadıqları Yaxın və Orta Şərq, Mərkəzi Asiya regionlarında təhsil sisteminə böyük töhfələr vermişlər. Orta əsrlər dövründə, xüsusən XII-XVII əsrlərdə Azərbaycanda təhsilə, elmə, məktəbə böyük əhəmiyyət verilmişdir. Məktəb və mədrəsələrdə dərs alanların psixoloji-pedaqoji və əxlaqi tərbiyələrinə xüsusi həssaslıqla yanaşılmışdır. Orta əsr Azərbaycanında öyrənmə üçün şərait yaradılmış və müəyyən problemləri həll etmək təşəbbüsü göstərilmişdir. Uşaqların özünüdərkinin inkişafı üzrə pedaqoji və psixoloji maarifləndirilməsində mühüm irəliləyişlər əldə edilmişdir. Bütün bunlar görkəmli Azərbaycan pedaqoqlarının təhsil fəaliyyətlərinin psixoloji və pedaqoji təminatı olmaqla uşaqların şəxsi inkişafına mühüm töhfələr vermişdir.

Məqalənin aktuallığı. IX-XVII əsrlərdə yaşamış görkəmli Azərbaycan pedaqoqlarının uşaqların təlim və tərbiyəsinə veridkləri töhfələri öyrənmək və bunlardan nəticələr əldə etməkdədir.

Məqalənin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki, məqalədə Azərbaycan elm və maarif ustadlarının uşaqların təlim-tərbiyə prosesinin səmərəli imkanları haqqıında anlayışlar genişləndirilir, zənginləşdirilir və beləliklə, təhsli və tərbiyə nəzəriyyəsinin inkişafına müəyyən töhfələr verilir.

Məqalənin praktik əhəmiyyəti. Məqalədən müəllimlər, pedaqoji sahədə təhsil alan bakalavr və magistrlar və tədqiqtçılar qaynaq kimi istifadə edə bilərlər.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat və internet resursları / Referenced literature and internet resources

1. Təbrizi Q. Divan. (1967) Bakı:

2. Araslı N. (1980). Nizami və türk dünyası. Bakı:

3. Onullahi S.(1982). XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi. Bakı:

4. Hacıyev T. Vəliyev K.(1983). Azərbaycan dili tarixi. Bakı:

5. Muradov V.(1983). Orta əsr Azərbaycan şəhərləri. Bakı:

6. Tusi N. (1989). Əxlaqi-Nasiri. Bakı:

7. Abdullayev H.B.Vəliyev L.M. (1991). Nizami Gəncəvinin elm dünyası. Bakı:

8. Məmmədova Ş. (1991). “Xülasət ət - təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı:

9. Əfəndiyev O. (1993). Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı:

10. Şardən J. (1994). Səyahətnamə. Bakı:

11.Əhmədov H.(2002). Azərbaycan məktəbi və pedaqoji fikir tarixi. Bakı:

12. Məmmədov Z.(2006). Azərbaycan fəlsəfi tarixi. Bakı:

13. Qasımov X. (2008). Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti. Bakı:

14. Çələbi E. (2012). Evliya Çələbinin Səyahətnaməsində Azərbaycan. Bakı:

15. Yampolskiy Z.I. (1961). Puteshectvenniki ob Azerbaydzhane. Moskva:

16. Bertels E.E.(1962). /Izbrannye trudy Nizami i Fizuli. M. Izd.vo vostochnoy literatury/ Baku:

17. Seleznev Yu.V.(2021).//Vestnik VGU. Seriya: Istoriya. Politologiya. Sotsiologiya//. 2021. № 3

18.https://bit.ly/3OcfUFP

19.https://sesqazeti.az/news/mia/318174.html

20.https://www.e-gov.az/az/content/read/18

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).

Şəklin mənbəyi:

https://azedu.az/az/news/811-azerbaycanin-butun-serqde-meshur-olan-qedim-tehsil-ocaqlari