Geografiýa 2-çarýek

Senesi:1.11.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A”

Sapagyň temasy:	Bir ülüşli ösümlikleriň tohumlarynyň gurluşy. Tejribe iş-4. Bir we iki ülüşli ösümlikleriň tohumlarynyň gurluşyny öwrenmek
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylary bir ülüşli ösümlikleriň tohumynyň gurluşy bilen tanyşdyrmak.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapak
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tema degişli soraglar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Iki ülüşli ösümlikleriň tohumlarynyň gurluşy nähili?

2. Tohumyň gabygynyň ähmiýeti nämeden ybarat?

3. Gowaçanyň, noýbanyň hem-de burçuň tohumynyň meňzeşligi we tapawudy nämeden ybarat?

4. Endosperm näme?

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

1. Ätiýaçlyk iýmit maddalary tohumyň haýsy böleginde toplanýar?

2. Näme üçin gowaça, noýba we burç iki ülüşli ösümlik hasaplanýar?

4. Geçilen temany jemlemek:

okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny sorag-jogap arkaly soraýan.6. Näme üçin gowaça, noýba we burç iki ülüşli ösümlik hasaplanýar?

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Mekgejöweniň we bugdaýyň tohumlarynyň gurluşy.

2. Mekgejöweniň we bugdaýyň tohumynda ýokumly ätiýaçlyk maddalar.

3. Bir ülüşli ösümlikler.

4. Bir ülüşli ösümlikleriň tohumynyň iki ülüşli ösümlikleriň tohumyna

meňzeşligi we tapawutlary.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlik organizminiň esasy ýaşaýyş işjeňligini (fotosintez, dem alyş, suwy bugartmak (transpirasiýa), maddalaryň hereketi we beýlekiler);

– Ösümlikleriň tohumlary we wegetatiw organlary arkaly köpelişini;

– Ýurdumyzda seýrek duş gelýändigi we ýitip gitmek howpy abanýandygy sebäpli, Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilen ösümlikleriň görnüşlerini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Topragy bejermek, suwarmak, dökün dökmek ýaly işleri ýerine ýetirmegi;

– Ösümlikleri sapmak üçin taýýarlamagy we köpeltmegi, olary sapmagyň usullaryny;

– Tebigatda özüňi alyp barmagyň düzgünlerini, edep-kadalaryny berjaý etmegi.

Tohumlarynda bir sany ülüşi bolan ösümliklere bir ülüşli ösümlikler diýilýär. Bir ülüşli ösümlikleriň tohumynyň gurluşyny mekgejöweniň mysalynda öwreneliň. Mekgejöweniň tohumynyň ölçegi ýapbaşygyrak togalakdyr. Onuň daşy ýylmanak, sarygylt, ýuka gabyk bilen örtülendir. Gabyk tohum gabyjagyna berk bitişendir. Suwa ezilip çişirilen mekgejöweniň dänesini dikligine iki bölege bölsek, onuň içinde düwünçegi we endospermany görmek bolar. Endospermada tohumyň ätiýaçlyk ýokumly maddalary saklanýar. Lupa ýa-da mikroskop bilen seredilse, onuň bir sany kiçijek tohum ülüşini, kökjagazynyň,baldajygynyň we ýaprajykly başlangyjyny görmek bolar. Tohum gögerýän wagtynda düwünjek tohum ülşüň bilen endospermadan ýokumly maddalary sorup alýar. Bugdaýyň, arpanyň, jöweniň tohumynyň gurluşy hem edil mekgejöweniň tohumynyň gurluşy ýalydyr. Olar gögeren wagty olar bir ýaprak bolup çykýarlar. Tohumyň gabygy onuň içki böleklerini guramakdan we çüýremekden goraýar. Tohumyň gabygyny pyçak bilen kesip aýyrmak bolýar. Onuň gabygynyň içinde düwünçek ýerleşendir.

Mekgejöweniň tohumy (1) we onuň gurluşy (2):

a – tohumyň gabygy; b – endosperm; ç – tohum ülşi; d – düwünçek;

e – kökjagaz; ä – baldajyk; f – pyntyjak

6. Täze temany berkitmek:

1. Mekgejöweniň we bugdaýyň tohumlarynyň gurluşy nähili?

2. Mekgejöweniň we bugdaýyň tohumynda ýokumly ätiýaçlyk maddalary nirede saklanýar?

3. Nähili ösümliklere bir ülüşli ösümlikler diýilýär?

4. Bir ülüşli ösümlikleriň tohumynyň iki ülüşli ösümlikleriň tohumyna

meňzeşligi we tapawutlary nämeden ybarat?

7. Öý işini tabşyrmak:

§10 sah 39-41 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary: ________________M.Narmedow

№ 17

Senesi: 5.11.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A”

Sapagyň temasy:	Tohumyň gögermegi üçin zerur bolan şertler.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylary tohumynyň düzümi bilen tanyşdyrmak.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täza maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Mekgejöweniň we bugdaýyň tohumlarynyň gurluşy nähili?

2. Mekgejöweniň we bugdaýyň tohumynda ýokumly ätiýaçlyk maddalary nirede saklanýar?

meňzeşligi we tapawutlary nämeden ybarat?

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

3. Nähili ösümliklere bir ülüşli ösümlikler diýilýär?

4. Bir ülüşli ösümlikleriň tohumynyň iki ülüşli ösümlikleriň tohumyna

4. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny sorag-jogap arkaly soraýan.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Tohumda suwuň, organiki we mineral maddalaryň bardygyny aýdyp bermek.

2. Organiki maddalar, mineral maddalardan tapawutlary barada gürrüň bermek.

3. Bugdaýyň tohumynda krahmalyň we belogyň bardygy barada gürrüň bermek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň öýjükli gurluşyny, ösümlik öýjükleriniň böleklerini (barda, sitoplazma, ýadro, plastidler, wakuol), dokumalarynyň we organlarynyň gurluşyny, görnüşlerini;

– Ösümlikleriň tebigatdaky we adamyň durmuşyndaky ornuny we ähmiýetini;

– Bakteriýalaryň, kömelekleriň, lişaýnikleriň gurluş aýratynlyklaryny we hojalyk ähmiýetini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Kesgitleýjileriň kömegi bilen ösümlikleri kesgitlemegi;

– Esasy oba hojalyk ekinlerini tanamagy we kesgitlemegi;

– Okuw kitabynyň mazmunyndan esasy pikirleri ýüze çykarmagy, soraglara jogap tapmagy.

Ösümlikleriň gury tohumy daşyndan göräýmäge jansyz, gury ýalydyr. Ýöne olaryň gögermegi üçin amatly şertler dörediläýse, derrew ögerip başlaýarlar. Amatly şert bolmadyk ýagdaýynda tohum birnäçe ýyllap topragyň astynda gögermän ýatýar. Tohum özüne suw siňdirende çişýär. Meselem gowaçanyň tohumynyň gögermegi üçin öz agramy ýaly, mekgejöweniň tohumlary üçin agramynyň ýarpysy ýalyrak,noýbanyň, nuhudyň we mäşiň gögermegi üçin, olaryň agramyndan hem köpräk suw gerek bolýar.Ösümlikleriň tohumlarynyň düzümi organiki we organiki däl maddallardan durýar. Tohumyň organiki däl maddalary. Ösümlikleriň gury tohumy daşyndan göräýmäge jansyz, gury ýalydyr. Ýöne olaryň gögermegi üçin amatly şertler dörediläýse, derrew ögerip başlaýarlar. Amatly şert bolmadyk ýagdaýynda tohum birnäçe ýyllap topragyň astynda gögermän ýatýar. Tohum özüne suw siňdirende çişýär. Meselem gowaçanyň tohumynyň gögermegi üçin öz agramy ýaly, mekgejöweniň tohumlary üçin agramynyň ýarpysy ýalyrak,noýbanyň, nuhudyň we mäşiň gögermegi üçin, olaryň agramyndan hem köpräk suw gerek bolýar.Ösümlikleriň tohumlarynyň düzümi organiki we organiki däl maddallardan durýar. Tohumyň organiki däl maddalary. Tohumyň düzümini kesgitlemek üçin bugdaýyň, mekgejöweniň ýa-da başgabir ösümligiň tohumyny arassa we gury probirkanyň içine salyp, agzyny pamyk bilen dykalyň. Pronbirka birden gaty gyzyp döwülmez ýaly, ony ýapgytrak tutup, oduň ýokarsynda ýuwaşlyk bilen aýlandyryp gyzdyralyň. Tiz wagtdan probirkaň ýokarky böleginiň iç ýüzünde suw damjalarynyň peýda bolandygyny görmek bolar. Tohumdaky suw gyzdyrlanda bugaryp, probirkanyň sowuk diwarlaryna degip, suw damjajyklaryna öwrülýär. Diýmek daşyndan göräýmäge gury ýaly bolup görünýän tohumda-da süwuňň bardygyny şu tejribede gňrmek bolýar. Eger-de guran tohumy ýene-de gyzdyrsak, şonda ilki bilen tohum tohum gowrulyp gara kömre öwrülýär. Ýene-de gyzdyrmaklyk dowam etdirilse, tohum kömre öwrülip, tüsseläp ýanýar we iň soňunda bir çümmük kül galar. Tohum ýananda howa uçup gidýän maddalar organki maddalar, tohumyň ýanmagyndan galan kül bolsa mineral maddadyr. Dürli ösümlikleriň tohumynda krahmalyň, belogyň we ýagyň mukdary dürli-dürli bolýar. Meselem bugdaýyň, mekgejöweniň, arpanyň tohumlarynda krahmal köp bolýar. Noýbanyň, nohudyň, mäşiň tohumynda belok köpdür. Gowaçanyň, künjiniň, günebakaryň tohumynda bolsa ýag köp bolýar.

6. Täze temany berkitmek:

1. Tohumda suwuň, organiki we mineral maddalaryň bardygyny nähili bilip bolýar?

2. Organiki maddalar, mineral maddalardan nähili tapawutlanýar?

3. Bugdaýyň tohumynda krahmalyň we belogyň bardygyny nähili bilmek bolýar?

4. Gowaçanyň tohumynda ýagyň bardygyny nähili bilmek bolýar?

5. Haýsy ösümlikleriň tohumynda krahmal, haýsysynda belok köp bolýar?

6. Haýsy ösümlikleriň tohumynda ýag köp bolýar?

7. Öý işini tabşyrmak: §11sah 42-43 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak..

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:_______________M.Narmedow

Senesi: 8.11.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A”

Sapagyň temasy:	Tohumyň dem alyşy.Tohumyň gögermegi üçin zerur bolan şertler.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylary tohumynyň gögermgi üçin zerur bolan şertler bilen tanyşdyrmak.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Tohumda suwuň, organiki we mineral maddalaryň bardygyny nähili bilip bolýar?

2. Organiki maddalar, mineral maddalardan nähili tapawutlanýar?

3. Bugdaýyň tohumynda krahmalyň we belogyň bardygyny nähili bilmek bolýar?

4. Gowaçanyň tohumynda ýagyň bardygyny nähili bilmek bolýar?

5. Haýsy ösümlikleriň tohumynda krahmal, haýsysynda belok köp bolýar?

6. Haýsy ösümlikleriň tohumynda ýag köp bolýar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öý işini sorag-jogaplar arkaly soramak.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Tohumyň gögermegi.

2. Käbir ösümlikleriň tohumynyň ekilişi.

3. Tohumy gowy ýumşadylan toprakda ekmek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň esasy bölümleriniň (suwotular, moh şekilliler, paporotnik şekilliler, plaunlar, hwoşlar, ýalaňaç tohumly we ýapyk tohumly ösümlikler) biologik we ekologik aýratynlyklaryny;

– Türkmenistanda ösdürilip ýetişdirilýän oba hojalyk ekinleriniň görnüşlerini, olaryň tohumlarynyň ekiliş we ideg ediliş aýratynlyklaryny;

– Ösümlik dünýäsiniň taryhy ösüşi netijesinde olaryň çylşyrymlaşmagynyň yzygiderliligini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Gülli ösümlikleriň organlaryny tanamagy;

– Tebigatda ösümlik dünýäsindäki möwsümleýin özgermelere gözegçilik etmegi,

gözegçiligiň netijelerini özleşdirmegi we ondan özbaşdak netije çykarmagy;

– Oba hojalyk ekinlerini ekmegi, ideg etmegi, hasylyny ýygnamagy;

– Dürli çeşmelerdäki ösümlikler baradaky zerur bolan maglumatlary, adalgalary internetden tapmagy we peýdalanmagy.

Ösümlikleriň gury tohumy daşyndan göräýmäge jansyz, gury ýalydyr. Ýöne olaryň gögermegi üçin amatly şertler dörediläýse, derrew ögerip başlaýarlar. Amatly şert bolmadyk ýagdaýynda tohum birnäçe ýyllap topragyň astynda gögermän ýatýar. Tohum özüne suw siňdirende çişýär. Meselem gowaçanyň tohumynyň gögermegi üçin öz agramy ýaly, mekgejöweniň tohumlary üçin agramynyň ýarpysy ýalyrak,noýbanyň, nuhudyň we mäşiň gögermegi üçin, olaryň agramyndan hem köpräk suw gerek bolýar.Ösümlikleriň tohumlarynyň düzümi organiki we organiki däl maddallardan durýar. Tohumyň organiki däl maddalary. Ösümlikleriň gury tohumy daşyndan göräýmäge jansyz, gury ýalydyr. Ýöne olaryň gögermegi üçin amatly şertler dörediläýse, derrew ögerip başlaýarlar. Amatly şert bolmadyk ýagdaýynda tohum birnäçe ýyllap topragyň astynda gögermän ýatýar. Tohum özüne suw siňdirende çişýär. Meselem gowaçanyň tohumynyň gögermegi üçin öz agramy ýaly, mekgejöweniň tohumlary üçin agramynyň ýarpysy ýalyrak,noýbanyň, nuhudyň we mäşiň gögermegi üçin, olaryň agramyndan hem köpräk suw gerek bolýar.Ösümlikleriň tohumlarynyň düzümi organiki we organiki däl maddallardan durýar. Tohumyň organiki däl maddalary. Tohumyň düzümini kesgitlemek üçin bugdaýyň, mekgejöweniň ýa-da başgabir ösümligiň tohumyny arassa we gury probirkanyň içine salyp, agzyny pamyk bilen dykalyň. Pronbirka birden gaty gyzyp döwülmez ýaly, ony ýapgytrak tutup, oduň ýokarsynda ýuwaşlyk bilen aýlandyryp gyzdyralyň. Tiz wagtdan probirkaň ýokarky böleginiň iç ýüzünde suw damjalarynyň peýda bolandygyny görmek bolar. Tohumdaky suw gyzdyrlanda bugaryp, probirkanyň sowuk diwarlaryna degip, suw damjajyklaryna öwrülýär. Diýmek daşyndan göräýmäge gury ýaly bolup görünýän tohumda-da süwuňň bardygyny şu tejribede gňrmek bolýar. Eger-de guran tohumy ýene-de gyzdyrsak, şonda ilki bilen tohum tohum gowrulyp gara kömre öwrülýär. Ýene-de gyzdyrmaklyk dowam etdirilse, tohum kömre öwrülip, tüsseläp ýanýar we iň soňunda bir çümmük kül galar. Tohum ýananda howa uçup gidýän maddalar organki maddalar, tohumyň ýanmagyndan galan kül bolsa mineral maddadyr. Dürli ösümlikleriň tohumynda krahmalyň, belogyň we ýagyň mukdary dürli-dürli bolýar. Meselem bugdaýyň, mekgejöweniň, arpanyň tohumlarynda krahmal köp bolýar. Noýbanyň, nohudyň, mäşiň tohumynda belok köpdür. Gowaçanyň, künjiniň, günebakaryň tohumynda bolsa ýag köp bolýar.

Tohumyň gögermegi üçin suwuň we howanyň zerurlygyny görkezýän tejribe:

1 – gury tohum; 2 – suw bilen öllenen tohum; 3 – suwa basdyrylan tohum

5. Täze temany berkitmek:

1. Tohumyň gögermegi üçin nähili şertler gerek?

2. Näme sebäpden käbir ösümlikleriň tohumyny ekmezden öň ölleýärler?

3. Näme sebäpden tohumy gowy ýumşadylan toprakda ekýärler?

4. Näme sebäpden bugdaýyň, arpanyň tohumlary fewral aýynyň aýagynda, gawunyň hem-de mekgejöweniňki bolsa aprelde ekilýär?

5. Gowaçanyň we mekgejöweniň tohumlarynyň gögermegi üçin haýsy temperatura gerek?

6. Öý işini tabşyrmak:

§12 sah 44-46 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary: ______________M.Narmedow

Mekdebi: 18 Senesi: 16.11.2023ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI A

Sapagyň temasy:	Tohumyň saklanyşy.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara tohumyň dem alyşy barada giňişleýin düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tanyşdyrmalar, tema degişli soraglar we web saýtlaryň salgylary.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny sorag-jogap üsti bilen soramak.

1. Tohumyň gögermegi üçin nähili şertler gerek?

2. Näme sebäpden käbir ösümlikleriň tohumyny ekmezden öň ölleýärler?

3. Näme sebäpden tohumy gowy ýumşadylan toprakda ekýärler?

4. Näme sebäpden bugdaýyň, arpanyň tohumlary fewral aýynyň aýagynda, gawunyň hem-de mekgejöweniňki bolsa aprelde ekilýär?

5. Gowaçanyň we mekgejöweniň tohumlarynyň gögermegi üçin haýsy temperatura gerek?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny sorag-jogap üsti bilen soramak.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Tohumyň dem alýandygyny barada gürrüň bermek.

2. Tohum barada düşünje bermek.

3. Tohum dem alanda ýylylygyň çykyşy.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň sistematik birlikleri (görnüş, urug, maşgala, klas, bölüm, şalyk) baradaky maglumatlary wideoşekiller, slaýdlar arkaly;

– Türkmenistanda ösýän käbir peýdaly ösümlikleri (dermanlyk, iýmitlik, boýag, bezeg, efir ýaglaryny berýän we beýlekiler) we olaryň ýaşaýyş şertlerini, ýaýraýşyny, ulanylyşyny;

– Ösümliklere janly we jansyz tebigatyň ekologik faktorlarynyň edýän täsirini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Ösümliklerde iýmitleniş, dem alyş, ösüş hadysalaryny ýüze çykarmak maksady bilen ýönekeý tejribeleri geçirmegi;

– Ulaldyjy abzallardan peýdalanmagy, mikropreparat taýýarlamagy, olary lupa we mikroskop arkaly öwrenmegi, ösümlikler baradaky maglumatlary wideoşekiller, slaýdlar arkaly kompýuterde we interaktiw tagtada görkezip, olardan ýerlikli peýdalanmagy;

– Mekdebiň töweregini we ýaşaýan ýeriňi gür baglyga, bagy-bossanlyga öwürmek babatda geçirilýän ýowarlara gatnaşmagy;

– Ösümlikler baradaky wideo-audiomateriallardan, interaktiw-multimedia programmalaryndan, okuw-görkezme esbaplaryndan, maglumat kitapçalaryndan peýdalanmagy.

Ösümlikleriň gury tohumy daşyndan göräýmäge jansyz, gury ýalydyr. Ýöne olaryň gögermegi üçin amatly şertler dörediläýse, derrew ögerip başlaýarlar. Amatly şert bolmadyk ýagdaýynda tohum birnäçe ýyllap topragyň astynda gögermän ýatýar. Tohum özüne suw siňdirende çişýär. Meselem gowaçanyň tohumynyň gögermegi üçin öz agramy ýaly, mekgejöweniň tohumlary üçin agramynyň ýarpysy ýalyrak,noýbanyň, nuhudyň we mäşiň gögermegi üçin, olaryň agramyndan hem köpräk suw gerek bolýar.Ösümlikleriň tohumlarynyň düzümi organiki we organiki däl maddallardan durýar. Tohumyň organiki däl maddalary. Tohumyň düzümini kesgitlemek üçin bugdaýyň, mekgejöweniň ýa-da başgabir ösümligiň tohumyny arassa we gury probirkanyň içine salyp, agzyny pamyk bilen dykalyň. Pronbirka birden gaty gyzyp döwülmez ýaly, ony ýapgytrak tutup, oduň ýokarsynda ýuwaşlyk bilen aýlandyryp gyzdyralyň. Tiz wagtdan probirkaň ýokarky böleginiň iç ýüzünde suw damjalarynyň peýda bolandygyny görmek bolar. Tohumdaky suw gyzdyrlanda bugaryp, probirkanyň sowuk diwarlaryna degip, suw damjajyklaryna öwrülýär. Diýmek daşyndan göräýmäge gury ýaly bolup görünýän tohumda-da süwuňň bardygyny şu tejribede gňrmek bolýar. Eger-de guran tohumy ýene-de gyzdyrsak, şonda ilki bilen tohum tohum gowrulyp gara kömre öwrülýär. Ýene-de gyzdyrmaklyk dowam etdirilse, tohum kömre öwrülip, tüsseläp ýanýar we iň soňunda bir çümmük kül galar. Tohum ýananda howa uçup gidýän maddalar organki maddalar, tohumyň ýanmagyndan galan kül bolsa mineral maddadyr. Dürli ösümlikleriň tohumynda krahmalyň, belogyň we ýagyň mukdary dürli-dürli bolýar. Meselem bugdaýyň, mekgejöweniň, arpanyň tohumlarynda krahmal köp bolýar. Noýbanyň, nohudyň, mäşiň tohumynda belok köpdür. Gowaçanyň, künjiniň, günebakaryň tohumynda bolsa ýag köp bolýar.

Tohumyň dem alşy:

1 – şineläp başlan – gögeren tohumly bankada şem sönýär;

2 – gögermedik tohumly bankada şem ýanýar

5. Täze temany berkitmek:

1. Tohumyň dem alýandygyny nähili tejribe bilen subut etmekbolar?

2. Tohum dem alanda haýsy gazy siňdirýär, haýsy gazy bolsa bölüp çykarýar?

3. Tohum dem alanda ýylylygyň çykýandygyny nähili tejribe bilen subut etmek bolar?

4. Näme sebäpden ekmek üçin niýetlenen çygly tohumlary guradýarlar we gowy şemallaýan gury jaýlarda saklaýarlar?

6. Öý işini tabşyrmak:

§13 sah 46-48 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Ýazan mugallym: Sadullaýew A. Bellik:________________________________________________________________

MMOIBO

Senesi: 12.11.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A”

Sapagyň temasy:	Tohumlaryň ekiliş usullary
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara tohumlaryň ekiliş usullary barada giňişleýin düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny sorag-jogap üsti bilen soramak.

1. Tohumyň dem alýandygyny nähili tejribe bilen subut etmekbolar?

2. Tohum dem alanda haýsy gazy siňdirýär, haýsy gazy bolsa bölüp çykarýar?

3. Tohum dem alanda ýylylygyň çykýandygyny nähili tejribe bilen subut etmek bolar?

4. Näme sebäpden ekmek üçin niýetlenen çygly tohumlary guradýarlar we gowy şemallaýan gury jaýlarda saklaýarlar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny sorag-jogap üsti bilen soramak.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ekişiň möhletleri.

2. Ekiş usullary.

3. Tohumyň topraga gömlüşiniň çuňlugy.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Tebigy ösümlik toparlanmalarynyň gurluşyny, özgerişini, gatlaklylygyny, olaryň düzümindäki ösümlikleriň bilelikde ýaşamaga uýgunlaşyş aýratynlyklaryny (ülke maglumatlarynyň mysalynda);

– Ýabany we medeni ösýän ösümlikleriň esasy görnüşlerini, olaryň tebigatdaky, we halk hojalygyndaky tutýan ornuny;

– Ösümlikleriň organlarynyň (kök, baldak, ýaprak, gül, miwe we tohum) ýerine ýetirýän işlerini we olaryň ähmiýetini;

– Älem möçberinde howanyň üýtgemegi bilen baglylykda Türkmenistanda ösümlik dünýäsini aýawly ulanmak, gorap saklamak we köpeltmek babatda geçirilýän çäreleri.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Miweli we bezeg baglaryna ideg etmegi (agaçlaryň düýbüni ýumşatmagy, guran we döwlen şahalaryny kesmegi, sütünlerindäki we şahalaryndaky ýaralary bejermegi);

– Howanyň üýtgemeginiň ösümlik örtügine täsirini;

– Okuw kitabynyň ýazgylary we suratlary bilen işlemegi;

– Biologiýa (ösümlikler) dersinde ulanylýan düşünjeleriň we adalgalaryň sözlügi bilen işlemegi.

Ekişiň möhletleri. Ösümlikleriň tohumlarynyň gögermegi üçin suwuň, howanyň we kesgitli temperaturanyň zerurdygyny siz eýýäm bilýärsiňiz. Ösümlikleriň

gögermegi üçin gerek bolan şertlere baglylykda ekişiň möhleti kesgitlenilýär. Şeýle şertleri tohumy çygly, ýumşadylan we ýeterlik derejede ýyly topraga ekip, adamyň özi döredýär. Şoňa laýyklykda medeni ösümlikleriň tohumy dürli möhletlerde ekilýär. Ir ýazda toprakda ýagyş we tagt suwy köp toplanýar, ýöne

toprak heniz ýylap ýetişmeýär. Şonuň üçin bu döwürde ýazlyk bugdaý, arpa, ýorunja, sogan, käşir ýaly sowuga çydamly ösümlikleriň tohumy ekilýär. Olaryň tohumlary 5-6 °С ýylylykda gögerýärler we olaryň şineleri alabaharyň sowugyna çydamly bolýarlar. Gawun, kädi ýaly ýylylygy has köp talap edýän ösümlikleriň tohumy giçki möhletlerde, ýagny topragyň üstki gatlagy 14–16 °С-a çenli gyzanda we alabahar çigregi sowlanda ekilip başlanýar. Olara ýylylygy halaýan ösümlikler diýilýär. Şeýle ösümliklere garpyz, hyýar, noýba, pomidor we beýlekiler hem degişlidir. Bu ösümlikleriň şineleri gijäniň çalaja çigreginden hem heläk bolýar. Şonuň üçin hem her bir medeni ösümligiň tohumyny gögerip biljek möhletinde ekmek zerurdyr. Ekişiň möhleti ösümlikleriň biologic aýratynlyklaryna hem baglydyr.

Ekiş usullary. Köp ösümlikleriň tohumlary sepeleýjiler (seýalkalar) bilen ekilýär. Sepeleýjiler tohumy gyradeň çuňlukda we belli bir aralykda topraga gömýär. Ekişiň bu usuly tohumyň topraga has gyradeň düşmegini üpjün edýär.

Ekiş usuly medeni ösümlikleriň biologik aýratynlyklaryna laýyklykda bellenilýär. Bugdaýyň, arpanyň, şalynyň tohumlary, adatça, hatarlaýyn ekilýär. Şonda

hatarlaryň arasy 7, 10, 13 sm we şondan-da köpräk goýulýar. Türkmenistanyň daýhan birleşiklerinde käbir ekinler, meselem, gowaça hatarlaýyn hem inedördül‑gämikleýin usul bilen ekilýär. Tohumlar inedördülgämikleýin

ekilende tohumly çukurlar hatarda bir-birinden deň aralykda ýerleşýärler.

Ýerli şertlere baglylykda öýjükleriň aralygy 60, 50, 45 sm bolar ýaly edip ekilýär.

Tohumyň topraga gömlüşiniň çuňlugy. Medeni ösümlikleriň tohumynyň endigan gögermegi üçin, ony topraga belli bir çuňlukda gömmegiň uly ähmiýeti bardyr. Topragyň häsiýetine, çyglylygyna we tohumyň ululygyna, kiçiligine laýyklykda ol dürli çuňlukda ekilýär. Toýunly (gaty) topraklara ekilen tohumlar päsgelsiz gögerip bilmeýärler. Sebäbi toýunly topragyň içine howa ýaramaz geçýär. Toýunly toprakda kadaly gögeriş gazanmak üçin tohumy ýüzleýräk ekmek gerek. Şonda tohum gowy gögerýär. Çägesöw (ýumşak) topraklar suwy hem howany özüne gowy çekýär. Ýöne çägesöw topragyň ýüzi basym guraýar. Çägesöw toprakda tohum çygy we howany gowy alyp bilýändigi üçin, ol aňsat gögerýär. Şonuň üçin hem çägesöw topraga tohumy birneme çuňrak gömýärler.

Ekin ekilende tohumyň ululygyny we ownuklygyny göz öňünde tutmak möhümdir. Şine ýerden saýlanyp çykyp, ýaprajyklary emele getirýänçä gerek bolan iýmiti tohumdan alýar. Tohumda şol ätiýaçlyk iýmit näçe az bolsa, başgaça aýdanyňda, tohum näçe ownuk bolsa gögerip çykmagy şonça-da kyn bolýar. Tohum juda çuň gömülse, onuň gögerip bilmän çüýremegi hem mümkindir. Meselem, ýorunjanyň, soganyň, künjiniň ownuk tohumlary 2-3 sm, gawunyň, garpyzyň, şugundyryň aram ululykdaky tohumlary 3-4 sm, gowaçanyň, nohudyň iri tohumlary 4-5 sm çuňlukda ekilýär. Mekgejöweniň tohumy has iri bolup, ony 6-7 sm çuňlukda ekmek bolar.

Hatarlaýyn ekilen bugdaý gämikleriniň çyzgysy

5. Täze temany berkitmek:

1. Näme üçin medeni ösümlikler dürli möhletlerde ekilýär?

2. Ekiş nähili usullarda geçirilýär?

3. Haýsy ekiş usulyna inedördül-gämikleýin ekiş usuly diýilýär.

4. Dürli ösümlikleriň tohumlaryny dürli çuňlukda ekmegiň nähili ähmiýeti bar?

6. Öý işini tabşyrmak:

§14 sah 48-50 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary: _________________M.Narmedow

Senesi: 17.11.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A-B”

Sapagyň temasy:	Tohumyň şineleýşi we gögerişi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara tohumyň şineleýşi we gögerişi barada giňişleýin düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Tohumyň dem alýandygyny nähili tejribe bilen subut etmekbolar?

2. Tohum dem alanda haýsy gazy siňdirýär, haýsy gazy bolsa bölüp çykarýar?

3. Tohum dem alanda ýylylygyň çykýandygyny nähili tejribe bilen subut etmek bolar?

4. Näme sebäpden ekmek üçin niýetlenen çygly tohumlary guradýarlar we gowy şemallaýan gury jaýlarda saklaýarlar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öý işini sorag-jogabyň üsti bilen soraýaryn.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Tohuma zerur bolan şertler.

2. Gowaçanyň we noýbanyň şineleri.

3. Tohumyň düzümini kesgitlemek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlik organizminiň esasy ýaşaýyş işjeňligini (fotosintez, dem alyş, suwy bugartmak (transpirasiýa), maddalaryň hereketi we beýlekiler);

– Ösümlikleriň tohumlary we wegetatiw organlary arkaly köpelişini;

– Ýurdumyzda seýrek duş gelýändigi we ýitip gitmek howpy abanýandygy sebäpli, Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilen ösümlikleriň görnüşlerini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Topragy bejermek, suwarmak, dökün dökmek ýaly işleri ýerine ýetirmegi;

– Ösümlikleri sapmak üçin taýýarlamagy we köpeltmegi, olary sapmagyň usullaryny;

– Tebigatda özüňi alyp barmagyň düzgünlerini, edep-kadalaryny berjaý etmegi.

Tohuma zerur bolan şertler- suw, howa we ýagtylyk baolanda gögermägegatnaşýar. Ol özüne suwy siňdirmek bilen çişip,gabygyny ýarýar. Tohum gögermäge başlanda, ilki bilen, düwünçegiň kökjagazy ösüp çykýar. Ol tiz wadtda topraga berkleşýär. Dürli ösümlikleriň tohumy ýer ýüzüne dürlüçe çykyp bilýär. Gowaçanyň, noýbanyň we beýleki iki ülüşli ösümlikleriň tohumlary gögerende olaryňtohum ülüşleriniň ýeriň ýüzüne iki gulak bilen çykýarlar. Noýbanyň ýa-da gowaçanyň tonumy gögerende tohum ülüşleriniň arasynda ilki pyntyjakly baldajyk ösmäge başlaýar. Ösümlikleriň tohumlarynyň düzümi organiki we organiki däl maddallardan durýar. Tohumyň organiki däl maddalary. Tohumyň düzümini kesgitlemek üçin bugdaýyň, mekgejöweniň ýa-da başgabir ösümligiň tohumyny arassa we gury probirkanyň içine salyp, agzyny pamyk bilen dykalyň. Pronbirka birden gaty gyzyp döwülmez ýaly, ony ýapgytrak tutup, oduň ýokarsynda ýuwaşlyk bilen aýlandyryp gyzdyralyň. Tiz wagtdan probirkaň ýokarky böleginiň iç ýüzünde suw damjalarynyň peýda bolandygyny görmek bolar. Tohumdaky suw gyzdyrlanda bugaryp, probirkanyň sowuk diwarlaryna degip, suw damjajyklaryna öwrülýär. Diýmek daşyndan göräýmäge gury ýaly bolup görünýän tohumda-da süwuňň bardygyny şu tejribede görmek bolýar. Eger-de guran tohumy ýene-de gyzdyrsak, şonda ilki bilen tohum tohum gowrulyp gara kömre öwrülýär. Ýene-de gyzdyrmaklyk dowam etdirilse, tohum kömre öwrülip, tüsseläp ýanýar we iň soňunda bir çümmük kül galar. Tohum ýananda howa uçup gidýän maddalar organki maddalar, tohumyň ýanmagyndan galan kül bolsa mineral maddadyr. Dürli ösümlikleriň tohumynda krahmalyň, belogyň we ýagyň mukdary dürli-dürli bolýar. Meselem bugdaýyň, mekgejöweniň, arpanyň tohumlarynda krahmal köp bolýar. Noýbanyň, nohudyň, mäşiň tohumynda belok köpdür. Gowaçanyň, künjiniň, günebakaryň tohumynda bolsa ýag köp bolýar.

Tohumlaryň gögerip çykyşy:

1 – noýbanyň tohumynyň gögerişi; 2 – gowaçanyň tohumynyň gögerişi

5. Täze temany berkitmek:

1. Tohum gögerende ösümligiň haýsy organlary ilki ýüze çykýar?

2. Gowaçanyň we noýbanyň şineleri ýeriň ýüzüne nähili ýagdaýda çykýar?

3. Bugdaýyň we mekgejöweniň tohumlary nähili gögerip çykýarlar?

4. Nähili tohumlara gögeriji we haýsy tohumlara gögerijiligini

ýitiren tohumlar diýilýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

§15 sah 50-52 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi we surat çekmekligi tabşyrmak.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:______________M.Narmedow

Senesi: 22.11.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A”

Sapagyň temasy:	Şineleriň iýmitlenişi.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara şineleriň iýmitlenişi barada giňişleýin düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Tohum gögerende ösümligiň haýsy organlary ilki ýüze çykýar?

2. Gowaçanyň we noýbanyň şineleri ýeriň ýüzüne nähili ýagdaýda çykýar?

3. Bugdaýyň we mekgejöweniň tohumlary nähili gögerip çykýarlar?

4. Nähili tohumlara gögeriji we haýsy tohumlara gögerijiligini

ýitiren tohumlar diýilýär?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öý işini sorag-jogabyň üsti bilen soraýaryn.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Düwünçekden ösýän şinäniň iýmitlenişi.

2. Ösümlikleriň iýmitlenişleri barada aýdyp bermek.

3. Dem almagyň howadan iýmitlenmekden tapawudy barada düşünje bermek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň öýjükli gurluşyny, ösümlik öýjükleriniň böleklerini (barda, sitoplazma, ýadro, plastidler, wakuol), dokumalarynyň we organlarynyň gurluşyny, görnüşlerini;

– Ösümlikleriň tebigatdaky we adamyň durmuşyndaky ornuny we ähmiýetini;

– Bakteriýalaryň, kömelekleriň, lişaýnikleriň gurluş aýratynlyklaryny we hojalyk ähmiýetini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Kesgitleýjileriň kömegi bilen ösümlikleri kesgitlemegi;

– Esasy oba hojalyk ekinlerini tanamagy we kesgitlemegi;

– Okuw kitabynyň mazmunyndan esasy pikirleri ýüze çykarmagy, soraglara jogap tapmagy.

Düwünçekden ösýän şine iýmite mätäçdir. Ol başky ösýän döwründe şol tohumyňiçindäki ýokumlymaddalar bilen iýmitlenýär. Gowaçanyň, noýbanyň we beýleki iki ülüşli ösümlikleriň köpüsinde ýokumly ätiýaçlyk maddalary tohum ülüşlerinde bolýar. Bir ülüşli ösümlikleriň, meselem, bugdaýyň, mekgejöweniň tohumlarynda ýokumly maddalar endospermde bolýar. Şine ýokumly maddalary ergin halda alyp iýmitlenýär. Dynçlyk ýagdaýda bolan gury tohumlarda ýokumly maddalar süwda eremezek bolýar. Emma tohum gögerip başlanda ol maddalar ergi halyna geçýär. Meselem bugdaýyň gury tohumyndaky eremeýän krahma gögeren ýagdaýynda ereýän şekere öwrülýär. Bugdaýyň ýa-da mekgejöweniň bitewi tohumlary we endospermanyň bir bölegi kesilip alnan tohumlary ekilse hem bütewi tohumlardan sagdyn şinelerden ösüp çykýandygyna göz ýetirmek bolýar. Tohumlarynda bir sany ülüşi bolan ösümliklere bir ülüşli ösümlikler diýilýär. Bir ülüşli ösümlikleriň tohumynyň gurluşyny mekgejöweniň mysalynda öwreneliň. Mekgejöweniň tohumynyň ölçegi ýapbaşygyrak togalakdyr. Onuň daşy ýylmanak, sarygylt, ýuka gabyk bilen örtülendir. Gabyk tohum gabyjagyna berk bitişendir. Suwa ezilip çişirilen mekgejöweniň dänesini dikligine iki bölege bölsek, onuň içinde düwünçegi we endospermany görmek bolar. Endospermada tohumyň ätiýaçlyk ýokumly maddalary saklanýar. Lupa ýa-da mikroskop bilen seredilse, onuň bir sany kiçijek tohum ülüşini, kökjagazynyň,baldajygynyň we ýaprajykly başlangyjyny görmek bolar. Tohum gögerýän wagtynda düwünjek tohum ülşüň bilen endospermadan ýokumly maddalary sorup alýar. Bugdaýyň, arpanyň, jöweniň tohumynyň gurluşy hem edil mekgejöweniň tohumynyň gurluşy ýalydyr. Olar gögeren wagty olar bir ýaprak bolup çykýarlar. Tohumyň gabygy onuň içki böleklerini guramakdan we çüýremekden goraýar. Tohumyň gabygyny pyçak bilen kesip aýyrmak bolýar. Onuň gabygynyň içinde düwünçek ýerleşendir.

5. Täze temany berkitmek:

• Bir ülüşli ösümlikleriň tohumynda ýokumly ätiýaçlyk maddalary olaryň niresinde saklanýar ?

• Düwünçek ösen wagtynda ýokumly iýmit maddalaryny nähili görnüşde alýar?

• Tohumda şine haçan sagdyn bolýaar?

• Näme üçin medeni ösumlikler ekilende dok, sagdyn tohumllar saýlanyp alynýar?

6. Öý işini tabşyrmak:

§16 sah 52-53 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak..

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:_______________M.Narmedow

Senesi: 24 .11.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI ””

Sapagyň temasy:	Tohumyň gögerijiliginiň kesgitlenilişi. Tohumlary saklamagyň ýollary. Amaly iş-2.Ýabany we medeni ösümlikleriň tohumlaryny ýygnamak we tohumlaryň gögerijiligini kesgitlemek, olaryt topraga ekmek.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylary tohumlaryň gögerjiligi we ony kesgitlemek bilen tanyşdyrmak.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapak
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

• Bir ülüşli ösümlikleriň tohumynda ýokumly ätiýaçlyk maddalary olaryň niresinde saklanýar ?

• Düwünçek ösen wagtynda ýokumly iýmit maddalaryny nähili görnüşde alýar?

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

• Tohumda şine haçan sagdyn bolýaar?

• Näme üçin medeni ösumlikler ekilende dok, sagdyn tohumllar saýlanyp alynýar?

4. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berilen ýumuşy sorag-jogap arkaly soraýaryn.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Tohumyň gögerişine täsir edýän ekologik faktorlary aýdyp bermek.

2. Tohumyň gögerişinde topragyň, suwuň, ýagtylygyň, howanyň ähmiýeti barada gürrüň bermek.

3. Ýagtylygy halaýan, kölegäni halaýan we kölegä çydamly ösümlikleri gürrüň bermek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň esasy bölümleriniň (suwotular, moh şekilliler, paporotnik şekilliler, plaunlar, hwoşlar, ýalaňaç tohumly we ýapyk tohumly ösümlikler) biologik we ekologik aýratynlyklaryny;

– Türkmenistanda ösdürilip ýetişdirilýän oba hojalyk ekinleriniň görnüşlerini, olaryň tohumlarynyň ekiliş we ideg ediliş aýratynlyklaryny;

– Ösümlik dünýäsiniň taryhy ösüşi netijesinde olaryň çylşyrymlaşmagynyň yzygiderliligini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Gülli ösümlikleriň organlaryny tanamagy;

– Tebigatda ösümlik dünýäsindäki möwsümleýin özgermelere gözegçilik etmegi,

gözegçiligiň netijelerini özleşdirmegi we ondan özbaşdak netije çykarmagy;

– Oba hojalyk ekinlerini ekmegi, ideg etmegi, hasylyny ýygnamagy;

– Dürli çeşmelerdäki ösümlikler baradaky zerur bolan maglumatlary, adalgalary internetden tapmagy we peýdalanmagy.

Tohumlaryň gögerjiligini olaryň gögerip çykyşyny barlamak arkaly kesgitläp bolar. Şonuň üçin ekiljek tohumdan 100 sanysyny saýlaman almaly. Soňra olary gabyň içindäki yzgarly ýa-da çyygly sorguç kagyzyň üstüne ýaýradyp gooýmaly. Soňra tohumly gabyň içi guramaz ýaly, agzyny aýna bilen ýapyp, ony ýyly ýerde goýmaly. Tohum atylan çägäniň ýa—da sorguç kagyzyň ýeterlik çygynyň bolmagyna gözegçilik edip durmaly. Tohumlat ekilenden 10 gün geçendenn soň, olaryň näçesiniň gögerendigini sanamaly. Meselem, 10 günüň içinde 100 sany tohumyň 97-si gögeren bolsa, onda tohumyň gögerjiligi 97% bolar. Düwünçekden ösýän şine iýmite mätäçdir. Ol başky ösýän döwründe şol tohumyňiçindäki ýokumlymaddalar bilen iýmitlenýär. Gowaçanyň, noýbanyň we beýleki iki ülüşli ösümlikleriň köpüsinde ýokumly ätiýaçlyk maddalary tohum ülüşlerinde bolýar. Bir ülüşli ösümlikleriň, meselem, bugdaýyň, mekgejöweniň tohumlarynda ýokumly maddalar endospermde bolýar. Şine ýokumly maddalary ergin halda alyp iýmitlenýär. Dynçlyk ýagdaýda bolan gury tohumlarda ýokumly maddalar süwda eremezek bolýar. Emma tohum gögerip başlanda ol maddalar ergi halyna geçýär. Meselem bugdaýyň gury tohumyndaky eremeýän krahma gögeren ýagdaýynda ereýän şekere öwrülýär. Bugdaýyň ýa-da mekgejöweniň bitewi tohumlary we endospermanyň bir bölegi kesilip alnan tohumlary ekilse hem bütewi tohumlardan sagdyn şinelerden ösüp çykýandygyna göz ýetirmek bolýar. Tohumlarynda bir sany ülüşi bolan ösümliklere bir ülüşli ösümlikler diýilýär.

6. Täze temany berkitmek:

1. Medeni ösümlikleriň hasyllylygyny ýokarlandyrmakda tohumyň hiliniň we saklanylyşynyň nähili ähmiýeti bar?

2. Tohumlar nirede we nähili şertlerde saklanylýar?

3. «Tohum hakynda» Türkmenistanyň Kanunynda näme göz öňünde tutulýar?

4. Tohumyň gögerijilik ukyby nähili kesgitlenilýär?

7. Öý işini tabşyrmak:

§17 sah 53-55 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:______________M.Narmedow

Senesi: 21.11.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A”

Sapagyň temasy:	Tohumlary ekmegiň we ösümlikleri ösdürip ýetişdirmegiň tärleri. (agrotehnikasy)Topragy aýawly ulanmagyň we onuň gurplulygyny ýokarlandyrmagyň usullary.Topragyň hasyllylygyny ýokarlandyrmagyň ýollary
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara tohumlary ekmegiň we ösümlikleri ösdürip ýetişdirmegiň tärleri barada giňişleýin düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Medeni ösümlikleriň hasyllylygyny ýokarlandyrmakda tohumyň hiliniň we saklanylyşynyň nähili ähmiýeti bar?

2. Tohumlar nirede we nähili şertlerde saklanylýar?

3. «Tohum hakynda» Türkmenistanyň Kanunynda näme göz öňünde tutulýar?

4. Tohumyň gögerijilik ukyby nähili kesgitlenilýär?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berilen ýumuşy sorag-jogap arkaly soraýaryn.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Toprak.

2. Çüýrüntgi.

3. Topragyň hasyllylygy.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň sistematik birlikleri (görnüş, urug, maşgala, klas, bölüm, şalyk) baradaky maglumatlary wideoşekiller, slaýdlar arkaly;

– Türkmenistanda ösýän käbir peýdaly ösümlikleri (dermanlyk, iýmitlik, boýag, bezeg, efir ýaglaryny berýän we beýlekiler) we olaryň ýaşaýyş şertlerini, ýaýraýşyny, ulanylyşyny;

– Ösümliklere janly we jansyz tebigatyň ekologik faktorlarynyň edýän täsirini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Ösümliklerde iýmitleniş, dem alyş, ösüş hadysalaryny ýüze çykarmak maksady bilen ýönekeý tejribeleri geçirmegi;

– Ulaldyjy abzallardan peýdalanmagy, mikropreparat taýýarlamagy, olary lupa we mikroskop arkaly öwrenmegi, ösümlikler baradaky maglumatlary wideoşekiller, slaýdlar arkaly kompýuterde we interaktiw tagtada görkezip, olardan ýerlikli peýdalanmagy;

– Mekdebiň töweregini we ýaşaýan ýeriňi gür baglyga, bagy-bossanlyga öwürmek babatda geçirilýän ýowarlara gatnaşmagy;

– Ösümlikler baradaky wideo-audiomateriallardan, interaktiw-multimedia programmalaryndan, okuw-görkezme esbaplaryndan, maglumat kitapçalaryndan peýdalanmagy.

Ösümlikleriň şineleriniň kökjagazlary gögerip çykan dessine toprakdan suwy we mineral duzlary sorup başlaýarlar. Olar topraga berkleşip ösýärler. Toprak – bu ýeriň hasyl berýän gatlagydyr. Eger‑de topragy dikligine çukur edip gazsaň, onda onuň gatlaklardan durýandygyny görüp bolýar. Topragyň ýokarky gatlagy garamtyl reňkli bolýar. Sebäbi ol ýerde ösümlikleriň janly kökleri bardyr. Bu gatlakda ösümlikleriň janly köklerinden başga-da çüýrän kökler, ýagyş gurçugynyň, mör-möjekleriň we beýleki jandarlaryň ölüp giden galyndylary saklanýar. Olary topragyň astyndaky mikroorganizmler dargadýarlar we çüýrüntgä öwürýärler. Topragyň ýokarky gatlagy çüýrüntginiň reňki ýaly gara reňkli bolýar. Topragyň aşaky gatlaklarynda çüýrüntgi az bolany üçin agymtyl reňklidir. Topragyň aşagynda çäge, toýun we daş bardyr. Toprak çäge, toýun, daş ýaly dag jynslaryndan özüniň çüýrüntgä baýlygy bilen tapawutlanýar. Diýmek, topragyň düzümine çäge, toýun, suwda erän we eremedik mineral maddalar we çüýrüntgi girýän eken. Toprakda howa hem-de suw saklanýar. Ony çyg topragy eliňe alyp görseň duýmak bolýar. Eger-de gury topragyň bir gysymyny suwa oklasaň, onda howa bardygyna göz ýetirmek kyn däldir. Ondan derrew howa düwmejikleri çykar. Toprak özüniň hasyllylygy bilen tapawutlanýar. Toprak

ösümlikleriň ýaşaýyş işjeňligi üçin gerek bolan suw, iýmit we beýleki maddalar bilen olary üpjün edip durýar. Ekilýän ekinleriň bol hasyl bermegi topraga baglydyr. Mes toprakda ekilýän ekinlerden ýokary hasyl alyp bolýar. Şonuň üçin toprakdan aýawly peýdalanmaly. Türkmen halky topragy elmydama aýap saklapdyr. Biziň ata‑babalarymyz Watany ata, topragy enä deňäpdirler. «Ýer hasylyň enesidir» ýa‑da «Ekiniň enesi– ýer, atasy – suw» diýen ýaly pähimler pederlerimiziň topraga uly sarpa goýandyklaryna şaýatlyk edýär. Hormatly Prezidentimiziň tagallasy bilen ýazylan «Paýhas çeşmesi» atly kitapda hem: «Baýlygyň enesi – ýer, atasy – zähmet», «Çyn baýlyk ýa ýer bilen, ýa‑da zer bilen», «Daýhan mert-ýer jomart», «Daýhandan hereket, ýerden bereket», «Ýer bakany bakar, bakmadygy– ýakar», «Ýer – hamyr, dökün – hamyrmaýa» ýaly toprak, ýer baradaky maglumatlary özünde jemleýän atalar sözünde hem‑de nakyllarda ýere diňe yhlas bilen ideg edilende bol hasyl alyp bolýandygy, onuň irginsiz zähmeti talap edýändigi beýan edilýär. Türkmenistan döwletimiz Garaşsyzlygyny alandan soň tebigatyň iň bir zerur baýlygy bolan topragy goramak hakynda ençeme karar çykaryldy. Olardan: «Tebigatyň baýlyklaryny goramak hakyndaky», «Ýerasty baýlyklar hakyndaky» Kararlary we beýlekileri

görkezmek bolar. Türkmenistanyň Konstitusiýasynda topragy gorap saklamak baradaky mesele kanun esasynda berkidildi. Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň 11‑nji maddasynda: «Döwlet milli taryhy-medeni mirasyň, tebigy gurşawyň abat saklanmagy, sosial we milli toparlaryň arasyndaky deňligiň üpjün edilmegi üçin jogapkärdir» diýlip, daşymyzy gurşap alan tebigatymyzyň beýleki baýlyklary bilen bir hatarda topragy aýawly ulanmaklyga hem ýurdumyzda uly üns berilýändigi görkezilýär. Türkmenistanyň Prezidenti hormatly Gurbanguly Berdimuhamedow özüniň «Döwlet guşy» atly romanynda «Türkmen topragy – mertligiň, gaýduwsyzlygyň topragy. Türkmen topragy – rysgal‑berekediň topragy. Bu toprak kalplara özi deýin giňlik hem salykatlylyk berýän toprak. Bu toprakda beýik pederlerimiziň yhlasy, arzuw‑telwaslary, ömür menzilleri özlerine kökerip ýatyr. Türkmen topragy– biziň şu bagtyýar günümiziň, beýik geljegimiziň güwäsi» diýip, türkmen topragynda tebigat üçin zerur bolan ähli ajaýyplyklaryň bardygyny buýsanç bilen beýan edýär, topragyň gymmatly

hazynalaryň hatarynda gadyryny bilip, goralyp saklanmalydygynywe topragy söýmelidigini görkezýär. Topragyň nädogry ulanylmagy, oba hojalyk ekinleriniň ekiliş düzgünleriniň berjaý edilmezligi topragy zaýalaýar, şorlaşdyrýar, onuň hasyl berijiligini peseldýär. Topragyň hasyllylygyny ýokarlandyrmak üçin ony wagtly‑wagtynda sürmeli, tekizlemeli, suwarmaly, zerur bolan dökünleri dökmeli, oňa käte dynç bermeli. Ekin ekilende ekiliş usulynyň görkezmelerini dogry we doly berjaý etmeli. Toprak – bu tebigatyň iň bir gymmatly baýlyklarynyň biridir. Ol adamlaryň, haýwanlaryň iýmit çeşmesidir. Adamlaryň eşretli ýaşaýşy topraga baglydyr. Toprak asyrlaryň, müňýyllyklaryň dowamynda döräpdir, ony geljekki nesillerimize abat galdyrmak her bir ynsanyň borjudyr. Adamlaryň eşretli ýaşaýşynyň çeşmesi bolan topragy dogry ulanmak, aýawly saklamak we onuň hasyllylygyny ýokarlandyrmak zerurdyr. Siz hem ata-babalarymyzyň ýol-ýörelgelerinden ugur alyp, öz ene topragyňyzy, ata Watanyňyzy söýmeli we aýawly saklamalysyňyz!

5. Täze temany berkitmek:

1. Toprak näme?

2. Çüýrüntgi nämeden emele gelýär?

3. Topragyň hasyllylygy näme?

4. Biziň ýurdumyzda topragy gorap saklamak babatda nähili çäreler geçirilýär?

5. Topragy näme üçin aýawly ulanyp gorap saklamaly?

6. Öý işini tabşyrmak:

§18 sah 56-58 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi we surat çekmekligi tabşyrmak..

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:______________

Senesi:1.12.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “B”

Sapagyň temasy:	Kök we onuň ýerine ýetirýän işleri. Köküň we kök sistemasynyň görnüşleri. Tejribe iş-6. Ok we gotazjymak kök ulgamlaryny öwrenmek
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylary kök sistemasy we köküň ýerine ýetirýän işleri bilen tanyşdyrmak.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapak
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Toprak näme?

2. Çüýrüntgi nämeden emele gelýär?

3. Topragyň hasyllylygy näme?

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

1. Biziň ýurdumyzda topragy gorap saklamak babatda nähili çäreler geçirilýär?

2. Topragy näme üçin aýawly ulanyp gorap saklamaly?

4. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öý işini sorag-jogabyň üsti bilen soraýaryn.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Kök.

2. Esasy kök.

3. Ok kök.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Tebigy ösümlik toparlanmalarynyň gurluşyny, özgerişini, gatlaklylygyny, olaryň düzümindäki ösümlikleriň bilelikde ýaşamaga uýgunlaşyş aýratynlyklaryny (ülke maglumatlarynyň mysalynda);

– Ýabany we medeni ösýän ösümlikleriň esasy görnüşlerini, olaryň tebigatdaky, we halk hojalygyndaky tutýan ornuny;

– Ösümlikleriň organlarynyň (kök, baldak, ýaprak, gül, miwe we tohum) ýerine ýetirýän işlerini we olaryň ähmiýetini;

– Älem möçberinde howanyň üýtgemegi bilen baglylykda Türkmenistanda ösümlik dünýäsini aýawly ulanmak, gorap saklamak we köpeltmek babatda geçirilýän çäreleri.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Miweli we bezeg baglaryna ideg etmegi (agaçlaryň düýbüni ýumşatmagy, guran we döwlen şahalaryny kesmegi, sütünlerindäki we şahalaryndaky ýaralary bejermegi);

– Howanyň üýtgemeginiň ösümlik örtügine täsirini;

– Okuw kitabynyň ýazgylary we suratlary bilen işlemegi;

– Biologiýa (ösümlikler) dersinde ulanylýan düşünjeleriň we adalgalaryň sözlügi bilen işlemegi.

Kök – buösümligi suw we mineral duzlar bilen üpjün edýän organdyr. Kök topragyň aşagyndan suwy, mineral duzlary sorup alýar hem-de ösümligiň ýapraklaryny hem-de baldagyny iýmitlendirýär. Kök ösümligiň toprakda saklanmagyna ýardam edýär. Oňa göz ýetirmek kyn däldir. Ýylagy, ýorunjany ýa-da atgulagy köki bilen goparjak bolup synanşyň. Ol aňsat başartmaz. Çünki kök baldagy topraga topraga mäkäm berkleşdirýär. Tohumyň düwünçeginde köküň başlangyjy bolýar. Düwünçek ösüp başlanda, ilki bolup tohumyň gabyjagyndan kökjagaz ösüp çykýar. Düwünçekden ösüp çykýan köke esasy kök diýilýär. Iki we biir ülüşli ösümliklerde kökleriň emele gelşi birmeňzeş bolmaýar. Mysal üçin iki ülüşi ösümliklerden gowaçany asak, onuň tohumyndan elmydama bir sany kök ösüp çykar we çalt uzalyp gider. 3-4 gün geçenden soň esasy kökden gapdal kökler emele geler. Esasy kök ýogyn hem-de uzyn bolany sebäpli gapdal köklerden örän tapawutlydyr. Şeýle köklere okkökler diýilýär. Ol kökler iki ülüşli ösümlikleriň köpüsinde (gowaçada,ýorunjada, noýbada, kädide, buýanda, ýowşanda we beýlekilerde) bolýar. Käşiriň, sugunduryň dübi köki hem ok köke degişlidir. Olaryň esasy köklerinde ätiýaçlyk maddalary toplanýar.

Kökleriň görnüşleri:

1 – gowaçanyň ok köki; 2 – käşiriň we şugundyryň özgeren ok kökleri;

3 – bugdaýyň gotazjymak köki

5. Täze temany berkitmek:

1. Köküň ösümligiň ýaşaýşynda nähili ähmiýeti bar?

2. Haýsy köke esasy kök, haýsylara goşmaça we gapdal kökler diýilýär?

3. Ösümligiň kök sistemasy näme?

4. Ok kök sistemasyny gotazjymak kök sistemasyndan nähili tapawutlandyryp bolýar?

5. Iki ülüşli we bir ülüşli ösümlikleri köki boýunça nähili tanamak bolýar?

6. Öý işini tabşyrmak:

§19 sah 60-62 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak..

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:__________________M.Narmedow

Senesi: 5.12.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A”

Sapagyň temasy:	Ýaşajyk köküň öýjükli gurluşy.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara ýaşajyk köküň öýjükli gurluşy barada giňişleýin düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Köküň ösümligiň ýaşaýşynda nähili ähmiýeti bar?

2. Haýsy köke esasy kök, haýsylara goşmaça we gapdal kökler diýilýär?

3. Ösümligiň kök sistemasy näme?

4. Ok kök sistemasyny gotazjymak kök sistemasyndan nähili tapawutlandyryp bolýar?

5. Iki ülüşli we bir ülüşli ösümlikleri köki boýunça nähili tanamak bolýar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny sorag-jogap arkaly soraýaryn.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Kök oýmajygy.

2. Köküň bölekleri.

3. Kök tüýjagazlary.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlik organizminiň esasy ýaşaýyş işjeňligini (fotosintez, dem alyş, suwy bugartmak (transpirasiýa), maddalaryň hereketi we beýlekiler);

– Ösümlikleriň tohumlary we wegetatiw organlary arkaly köpelişini;

– Ýurdumyzda seýrek duş gelýändigi we ýitip gitmek howpy abanýandygy sebäpli, Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilen ösümlikleriň görnüşlerini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Topragy bejermek, suwarmak, dökün dökmek ýaly işleri ýerine ýetirmegi;

– Ösümlikleri sapmak üçin taýýarlamagy we köpeltmegi, olary sapmagyň usullaryny;

– Tebigatda özüňi alyp barmagyň düzgünlerini, edep-kadalaryny berjaý etmegi.

Kök oýmajygy – noýbanyň we bugdaýyň tohumyndan ösüp çykan şinäni alalyň. Onuň ýaşajyk kökjagazynyň ujyna lupa bilen seredenimizde, şonda garamtyl reňkdäki öýjükleriň gatlagyny göreris. Ol gatlaga kök oýmajygy diýilýär. Kök oýmajygy köküň ösüp barýan näzik uçjagazyny gurşap alýar we ony topragyň gaty bölejikleriniň şikes ýetmeginden gorap saklaýar. Kök oýmajygy köküň hemme inçejik şhalarynyň uçlarynda bolýar. Kök ösüp, topragyň içinde hereket eden wagtynda onuň kök oýmajygynyň daşky gatlagynyň öýjükleri kem-kemden sorulýar. Olaryň deregine oýmajygyň iç ýüzünden öýjükleriň täze gatlajyklary üznüksiz emele gelip durýar. Sorujy bölegi- ösýän bölejiginden soň, köküň üsti inçejik tüýjagazlar bilen örtülen bölegi ýerleşýär. Bu ýerde daky öüntgileri- kök tüýjagazlary emele gelýär. Kök ösümligiň toprakda saklanmagyna ýardam edýär. Oňa göz ýetirmek kyn däldir. Ýylagy, ýorunjany ýa-da atgulagy köki bilen goparjak bolup synanşyň. Ol aňsat başartmaz. Çünki kök baldagy topraga topraga mäkäm berkleşdirýär. Tohumyň düwünçeginde köküň başlangyjy bolýar. Düwünçek ösüp başlanda, ilki bolup tohumyň gabyjagyndan kökjagaz ösüp çykýar. Düwünçekden ösüp çykýan köke esasy kök diýilýär. Iki we biir ülüşli ösümliklerde kökleriň emele gelşi birmeňzeş bolmaýar.

Keseligine kesilen köküň sorujy zolagynyň mikroskopda görnüşi:

1 – gabyjak (barda); 2 – kök tüýjagazlary; 3 – damarlar

5. Täze temany berkitmek:

- Kök oýmajygy diýip nämä aýdylýar?

- Köküň bölekleri haýsylar?

- Kök tüýjagazlary nirede ýerleşýär?

- Kök tüýjagazlarynyň nähili ähmiýeti bar?

6. Öý işini tabşyrmak:

§ 20 sah 62. Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:________________

Senesi: 8.12.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A”

Sapagyň temasy:	Köküň bölekleri (zonalary).Tejribe iş-7. Kök tüýjagazlaryna we oýmajygyna abzalsyz we mikroskop arkaly seretmek
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara köküň bölekleri barada giňişleýin düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapak
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

- Kök oýmajygy diýip nämä aýdylýar?

- Köküň bölekleri haýsylar?

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

- Kök tüýjagazlary nirede ýerleşýär?

- Kök tüýjagazlarynyň nähili ähmiýeti bar?

4. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny sorag-jogap arkaly soraýaryn.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Köküň bölekleri (zonalary).

2. Kök tüýjagazlary barada gürrüň bermek.

3. Kök oýmajygy barada gürrüň bermek.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň öýjükli gurluşyny, ösümlik öýjükleriniň böleklerini (barda, sitoplazma, ýadro, plastidler, wakuol), dokumalarynyň we organlarynyň gurluşyny, görnüşlerini;

– Ösümlikleriň tebigatdaky we adamyň durmuşyndaky ornuny we ähmiýetini;

– Bakteriýalaryň, kömelekleriň, lişaýnikleriň gurluş aýratynlyklaryny we hojalyk ähmiýetini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Kesgitleýjileriň kömegi bilen ösümlikleri kesgitlemegi;

– Esasy oba hojalyk ekinlerini tanamagy we kesgitlemegi;

– Okuw kitabynyň mazmunyndan esasy pikirleri ýüze çykarmagy, soraglara jogap tapmagy.

Köküň bölekleri (zonalary). Kök oýmajygynyň öýjükleri daşky gatlagynyň sypyrylyp durýandygyna garamazdan, öz keşbini we ölçegini şol durşuna saklaýar. Sebäbi kök oýmajygynyň aşagyndaky köküň ujy, emele getiriji dokumalaryň öýjüklerinden durandyr. Şol öýjükler bölünmäge ukyplydyrlar. Şonuň üçin kök oýmajygynyň aşagyndaky köküň ujuna bölüniji bölegi (zonasy) diýilýär. Bu bölegiň daşky öýjükleri yzygiderli bölünip, kök oýmajygyny dolduryp durýarlar. Kök oýmajygynyň şol bir keşbini we ölçegini saklaýanyny

şonuň bilen subut edip bolýar. Köküň bölüniji böleginiň galan öýjükleri hem bölünip, beýleki ähli böleklerine başlangyç berýärler. Kök oýmajygy bölüniji böleginiň öýjüklerini, toprakda ösen wagty gabat gelýän mehaniki şikes ýetmelerden gorap saklaýar. Bölüniji böleginden soňra, köküň üstki ýylmanak

bölegi görünýär. Ol köküň ösüji bölegidir. Ol hem emele getiriji dokumalardan durandyr. Ýöne bu ýerde bölünýän öýjükler bilen bilelikde bölünmesini togtadan öýjükler hem bardyr. Şeýle öýjükler ösýärler we öz ölçegini ulaldýarlar. Netijede, köküň bu bölegi göz-görtele ulalýar. Şonuň üçin oňa ösüji bölegi diýilýär. Ösýän böleginden soň köküň üstki inçejik tüýjagazlar bilen örtülen bölegi ýerleşýär. Bu ýerde daşky öýjükler ösüntgileri – kök tüýjagazlaryny emele getirýärler. Kök tüýjagazlarynyň daşynda ýukajyk nemli bardalary bolýar. Kök tüýjagazlary

toprak we toprakdaky ergin maddalar bilen galtaşyp durýarlar. Olaryň daşyndaky bölüp çykarýan nemleri topragyň mineral bölejiklerini eretmäge kömek edýär. Kök tüýjagazlary bolansoň, kök toprakdaky tokgajyklara berk ýelmeşýär. Şol sebäpli ösümligiň köküni gazanyňda, birnäçe gezek silkeniňden soň hem onda toprak galýar. Köp ösümlikleriň kök tüýjagazlary örän gysgajyk bolup, olary lupasyz görüp bolmaýar. Emma käbir otjumak ösümlikleriň kök tüýjagazlarynyň uzyn bolandygy üçin, olary ýönekeý göz bilen hem görmek bolýar. Mysal üçin, şugundyryň kök tüýjagazlarynyň uzynlygy 10 sm-e çenli ýetýär. Ösümligiň ýaşaýşynda kök tüýjagazlarynyň uly ähmiýeti bardyr. Olaryň kömegi bilen ösümlik toprakdan suwy we onuň içinde erän ýokumly maddalary sorup alýar. Kök tüýjagazlary, adatça, köküň ujuna ýakyn ýerinde emele gelýär. Eger-de kök tüýjagazlaryna şikes ýetse, onda ösümlik özüne gerek bolan suwy we mineral maddalary toprakdan alyp bilmeýär. Köküň kök tüýjagazlary ýerleşen bölegine onuň sorujy bölegi diýilýär.

Kök tüýjagazlarynyň ömri uzak bolman, olar emele gelenlerinden 15–20 gün geçenden soň guraýarlar. Emma guran kök tüýjagazlarynyň deregine köküň

ujuna ýakyn ýerinde ýene-de tüýjagazlar emele gelýärler. Kök tüýjagazlary gurandan soň, sorujy bölegiň ýokarky könelişen ýeriniň daşy gabyk bilen örtülýär. Şeýlelikde, kök ösdügiçe onuň sorujy bölegi mydama ornuny çalşyryp durýar. Täze ýerden ýokumly maddalary köküniň hemme bölegi bilen alman, diňe sorujy böleginde ýerleşen kök tüýjagazlarynyň kömegi bilen alýar. Ösümlik bir ýerden ikinji ýere göçürilende onuň kök tüýjagazlarynyň gyrylmazlygyna esewan bolmak gerek. Onuň üçin kök tüýjagazlary ýolunmaz ýaly, ösümligi köküniň daşyndaky topragy bilen birlikde göçürip oturtmaly.

Köküň bölekleri (zonalary). Gapdal kökleriniň emele gelşi we ösüşi

6. Täze temany berkitmek:

1. Ösümligiň ýaşajyk kökünde haýsy bölekleri (zonalary) tapawutlandyrýarlar?

2. Kök tüýjagazlary nirede ýerleşýär hem-de onuň nähili ähmiýetibar?

3. Ýaşajyk köküň geçiriji bölegi nirede ýerleşýär?

7. Öý işini tabşyrmak:

§ 20 sah 62-65 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary: _________________M.Narmedow

Senesi: 13.12.2022Ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A”

Sapagyň temasy:	Köküň geçiriji damarlary we dokumalary.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara köküň geçiriji damarlary we dokumalary barada giňişleýin düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Ösümligiň ýaşajyk kökünde haýsy bölekleri (zonalary) tapawutlandyrýarlar?

2. Kök tüýjagazlary nirede ýerleşýär hem-de onuň nähili ähmiýetibar?

3. Ýaşajyk köküň geçiriji bölegi nirede ýerleşýär?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny kartoçkalar we sorag-jogap arkaly soraýaryn.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Agaçjymak süýüm.

2. Köküň geçiriji damarlary..

3. Geçiriji bölegi.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň esasy bölümleriniň (suwotular, moh şekilliler, paporotnik şekilliler, plaunlar, hwoşlar, ýalaňaç tohumly we ýapyk tohumly ösümlikler) biologik we ekologik aýratynlyklaryny;

– Türkmenistanda ösdürilip ýetişdirilýän oba hojalyk ekinleriniň görnüşlerini, olaryň tohumlarynyň ekiliş we ideg ediliş aýratynlyklaryny;

– Ösümlik dünýäsiniň taryhy ösüşi netijesinde olaryň çylşyrymlaşmagynyň yzygiderliligini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Gülli ösümlikleriň organlaryny tanamagy;

– Tebigatda ösümlik dünýäsindäki möwsümleýin özgermelere gözegçilik etmegi,

gözegçiligiň netijelerini özleşdirmegi we ondan özbaşdak netije çykarmagy;

– Oba hojalyk ekinlerini ekmegi, ideg etmegi, hasylyny ýygnamagy;

– Dürli çeşmelerdäki ösümlikler baradaky zerur bolan maglumatlary, adalgalary internetden tapmagy we peýdalanmagy.

Köküň sorujy böleginiň kese kesimine mikroskop astynda seredip görsek, iň daşynda kök tüýjagazlaryny emele getirýän bir gat öýjükleri görýäris. Onuň aşagynda kök gatlaklaryndan duran köküň gabygynyň öýjükleri bolýar. Bu öýjükler janly, ýuka damarly bolup, olaryň aralarynda uly öýjügara maddalary

ýerleşen. Köküň merkezinde geçiriji dokumalar – agaçjymak süýüm (drewesina) we süýüm (lub) bardyr. Agaçjymak süýüm – bu köküň toprakdan alýan suwuny we suwda erän maddalaryny ösümligiň ýeriň üstünde ýerleşen baldagyna, ýapraklaryna geçirýän dokumalardyr. Agaçjymak süýüm gurluşy boýunça dürli bolan öýjüklerden ybaratdyr. Ony janly we jansyz, galyň hem-de ýuka diwarly öýjükler emele getirýärler. Köküň geçiriji damarlary. Agaçjymak süýümiň iň bir wajyp öýjükleri damarlardyr. Olar berk agaçlaşan diwarly, uzyn içi boş turbajyklardyr. Damarlar boýunça suw we onda erän mineral duzlar aňsatlyk bilen hereket edýärler. Mikroskopyň astynda köküň merkezi bölegine seredilende, tegelek deşijekleri anyk saýgarmak mümkin. Süýüm hem geçiriji dokumadyr. Onuň üstünden organiki maddalar geçýär. Köke organiki maddalar

ösümligiň ýeriň üstündäki organlaryndan gelýär. Süýümiň gurluşy bilen siz ýapragy we baldagy öwrenen wagtyňyz tanyş bolarsyňyz. Köküň sorujy böleginde süýüm hem-de agaçjymak süýüm onuň merkezinde bir-biri bilen gezekleşip, ýyldyz şekilinde uzynlygyna dartylandyr. Geçiriji dokumalar köküň sorujy böleginiň uly bolmadyk göwrümini tutýar. Onuň köp bölegi öýjügiň gabygyndadyr. Olar ösümligiň ýaşaýşy üçin zerur bolan witamin we beýleki

çylşyrymly organiki maddalaryň emele gelmeginde uly orun eýeleýärler.

Geçiriji bölegi. Kök tüýjagazlary gurandan soň, köküň gabygynyň daşky öýjükleri köküň ýüzüne çykýar. Şol wagt bu öýjükleriň bardasy suwy we howany az geçirýär. Köküň üst ýüzünde janly kök tüýjagazlaryna derek jansyz öýjükler emele gelýär. Olar köküň uçky bölegini zyýanly bakteriýalardan we mehaniki şikes ýetmelerden gorap saklaýarlar. Şeýlelikde, köküň kök tüýjagazlary guran böleginde toprakdan iýmiti sorup bilmeýärler-de, suwy we mineral maddalary baldaga, ýapraga, organiki maddalary bolsa ýaprakdan aşak köke geçirýärler. Şonuň üçin köküň sorujy böleginden yzkysyna geçiriji bölegi diýilýär.

Eger-de ösüji we sorujy bölegi köküň uzynlygyny üýtgetmän saklaýan bolsa, geçiriji bölegi ösmek netijesinde elmydama ony uzaldyp durýar. Iki ülüşli ösümliklerde kök özüniň geçiriji böleginde ýognalýar. Köküň ýognalmagy emele getiriji dokumanyň aýratyn bir görnüşi bolan kambiniň öýjükleriniň bölünmegi

netijesinde amala aşýar. Kambiý – bu janly öýjükleriň bir gatlagy bolup, bölünmäge we beýleki dokumalaryň öýjüklerini emele getirmäge ukyplydyr. Kambiý süýümiň (lubuň) hem-de agaçjymak süýümiň öýjükleriniň arasynda ýerleşendir. Öýjükler kambiden aýrylanda agaçjymak süýümiň ýa-da süýümiň öýjügine öwrülýärler. Eger-de öýjükler kambiniň içinden aýrylsalar,

onda olar agaçjymak süýümiň düzümine girýärler. Eger-de daşyndan aýrylsalar,

onda süýümiň düzümine girýärler. Kambiniň öýjükleriniň bölünmegi netijesinde agaçjymak süýümiň hem-de süýümiň göwrümi ulalýar. Bu bolsa köküň geçirijilik ukybyny artdyrýar.

Köküň sorujy böleginiň öýjükli gurluşy:

5. Täze temany berkitmek:

1. Agaçjymak süýüm näme?

2. Süýüm (lub) nähili işleri ýerine ýetirýär?

3. Agaçjymak süýümiň süýümden näme tapawudy bar?

4. Kambiý näme we onuň nähili ähmiýeti bar?

5. Ösümlikleriň kökünde haýsy dokumalar bar?

6. Öý işini tabşyrmak: §21 sah 65-68 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak..

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:_____________M.Narmedow

Senesi: 15.12.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “A-B”

Sapagyň temasy:	Köküň ösüşi we toprakda ýaşaýşy.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara köküň ösüşi we toprakda ýaşaýşy barada giňişleýin düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapak
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Agaçjymak süýüm näme?

2. Süýüm (lub) nähili işleri ýerine ýetirýär?

3. Agaçjymak süýümiň süýümden näme tapawudy bar?

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

1. Kambiý näme we onuň nähili ähmiýeti bar?

2. Ösümlikleriň kökünde haýsy dokumalar bar?

4. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny kartoçkalar we sorag-jogap arkaly soraýaryn.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Köküň ösüşi bolup geçýän bölegi.

2. Köküň ujy kesilende bolup geçýän hadysa barada gürrüň bermek.

3. Şitil göçürilip oturdylanda onuň köküniň ujynyň çyrpylyşy.

4. Dürli ösümlikleriň kökleri çuňluga we çar tarapa ýaýraýyşy.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň sistematik birlikleri (görnüş, urug, maşgala, klas, bölüm, şalyk) baradaky maglumatlary wideoşekiller, slaýdlar arkaly;

– Türkmenistanda ösýän käbir peýdaly ösümlikleri (dermanlyk, iýmitlik, boýag, bezeg, efir ýaglaryny berýän we beýlekiler) we olaryň ýaşaýyş şertlerini, ýaýraýşyny, ulanylyşyny;

– Ösümliklere janly we jansyz tebigatyň ekologik faktorlarynyň edýän täsirini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Ösümliklerde iýmitleniş, dem alyş, ösüş hadysalaryny ýüze çykarmak maksady bilen ýönekeý tejribeleri geçirmegi;

– Ulaldyjy abzallardan peýdalanmagy, mikropreparat taýýarlamagy, olary lupa we mikroskop arkaly öwrenmegi, ösümlikler baradaky maglumatlary wideoşekiller, slaýdlar arkaly kompýuterde we interaktiw tagtada görkezip, olardan ýerlikli peýdalanmagy;

– Mekdebiň töweregini we ýaşaýan ýeriňi gür baglyga, bagy-bossanlyga öwürmek babatda geçirilýän ýowarlara gatnaşmagy;

– Ösümlikler baradaky wideo-audiomateriallardan, interaktiw-multimedia programmalaryndan, okuw-görkezme esbaplaryndan, maglumat kitapçalaryndan peýdalanmagy.

Içi öl süzgüçkagyzly ýa-da çägeli gabyň içinde ösdürilen gowaça, nohut ýa-da bugdaý şinelerine gözegçilik edip, olaryň köküniň haýal we çalt ösýändigini görmek bolýar. Şinäniň ösýän köki millimetrlerebölünen çyzgyç bilen ölçelip dutrulsa, onda onuň her gije-gündizde näçe millimetre ösýändigini bilmek bolýar. Gowy şertlerde ösdürilen gowaçnyň şinesiniň köki bir gije-gündizde 2-3 sm-e çenli ösüp biler. Kök ösüp, topragyň içinde hereket eden wagtynda onuň kök oýmajygynyň daşky gatlagynyň öýjükleri kem-kemden sorulýar. Olaryň deregine oýmajygyň iç ýüzünden öýjükleriň täze gatlajyklary üznüksiz emele gelip durýar. Sorujy bölegi- ösýän bölejiginden soň, köküň üsti inçejik tüýjagazlar bilen örtülen bölegi ýerleşýär. Bu ýerde daky öüntgileri- kök tüýjagazlary emele gelýär. Kök ösümligiň toprakda saklanmagyna ýardam edýär. Ýylagy, ýorunjany ýa-da atgulagy köki bilen goparjak bolup synanşyň. Ol aňsat başartmaz. Çünki kök baldagy topraga topraga mäkäm berkleşdirýär. Tohumyň düwünçeginde köküň başlangyjy bolýar. Düwünçek ösüp başlanda, ilki bolup tohumyň gabyjagyndan kökjagaz ösüp çykýar. Düwünçekden ösüp çykýan köke esasy kök diýilýär. Iki we biir ülüşli ösümliklerde kökleriň emele gelşi birmeňzeş bolmaýar.eger-de ösümligi mysal üçin –gowaça ýeterlik suwarylmasa, onda onuň kökeri töwerege ýaýraman, aşaklygyna öser.

Esasy köküniň ujy çyrpylan (1) we çyrpylmadyk (2)

şitillerden ösüp ýetişen pomidorlar

6. Täze temany berkitmek:

1. Köküň haýsy böleginde onuň ösüşi bolup geçýär? Ony nähili subut edip bolar?

2. Köküň ujy kesilende näme bolup geçer?

3. Şitil göçürilip oturdylanda onuň köküniň ujy näme üçin çyrpylýar?

4. Dürli ösümlikleriň kökleri çuňluga we çar tarapa nähili ýaýraýarlar?

5. Kadaly we kemter suwarylyp ösdürilip ýetişdirilen gowaçanyň köki nähili ösýär?

7. Öý işini tabşyrmak:

§22 sah 68-70 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak..

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:________________M,Narmedow

Senesi: 17.12.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “B-Ç”

Sapagyň temasy:	Köküň dem alyşy.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara köküň dem alyşy barada giňişleýin düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Köküň haýsy böleginde onuň ösüşi bolup geçýär? Ony nähili subut edip bolar?

2. Köküň ujy kesilende näme bolup geçer?

3. Şitil göçürilip oturdylanda onuň köküniň ujy näme üçin çyrpylýar?

4. Dürli ösümlikleriň kökleri çuňluga we çar tarapa nähili ýaýraýarlar?

5. Kadaly we kemter suwarylyp ösdürilip ýetişdirilen gowaçanyň köki nähili ösýär?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny kartoçkalar we sorag-jogap arkaly soraýaryn.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Topragyň içindäki howanyň ösümlik üçin ähmiýeti.

2. Ösümligiň köki.

3. Topragy ýumşatmagyň ähmiýeti.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Tebigy ösümlik toparlanmalarynyň gurluşyny, özgerişini, gatlaklylygyny, olaryň düzümindäki ösümlikleriň bilelikde ýaşamaga uýgunlaşyş aýratynlyklaryny (ülke maglumatlarynyň mysalynda);

– Ýabany we medeni ösýän ösümlikleriň esasy görnüşlerini, olaryň tebigatdaky, we halk hojalygyndaky tutýan ornuny;

– Ösümlikleriň organlarynyň (kök, baldak, ýaprak, gül, miwe we tohum) ýerine ýetirýän işlerini we olaryň ähmiýetini;

– Älem möçberinde howanyň üýtgemegi bilen baglylykda Türkmenistanda ösümlik dünýäsini aýawly ulanmak, gorap saklamak we köpeltmek babatda geçirilýän çäreleri.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Miweli we bezeg baglaryna ideg etmegi (agaçlaryň düýbüni ýumşatmagy, guran we döwlen şahalaryny kesmegi, sütünlerindäki we şahalaryndaky ýaralary bejermegi);

– Howanyň üýtgemeginiň ösümlik örtügine täsirini;

– Okuw kitabynyň ýazgylary we suratlary bilen işlemegi;

– Biologiýa (ösümlikler) dersinde ulanylýan düşünjeleriň we adalgalaryň sözlügi bilen işlemegi.

Tohumyň gögermegi üçin howanyň zerur bolşy ýaly, ösümlikleriň kökleriniň ösmegi üçin hem howa gerekdir. Ösümlikleriň kökleri hem edil tohum gögeren wagtynda dem alyşy ýaly, dem alýarlar. Topragyň içindäki howa köküň hemme janly öýjüklerine geçýär. Her bir janly öýjük howanyň kislorodyny alyp, özünden kömürturşy gazyny bölüp çykarýar. Ösümligiň ýaş kökjagazlarynyň ösüşi bedenlerindäki öýjükleriniň köpelmegi we ulalmagy netijesinde kökler ösýärler. Ösümlikleriň köpelmegi üçin howanyň kislorody gerek. Toprakda howa näçe köp bolsa, kökjagazlar şonça-da tiz ösýär. Ösümligiň çalt ösýän kökleri toprakan ýokumly maddalary köp alýarlar, şol sbäpli ösümlik gowy ösüp, köp hasyl berýär. Ir wagtlar meýdanyň topragyny kätmen bilen ýumşadypdyrlar. Topragyşeýle bejermek örän kyndy hem-de ol köp zähmeti wewagty talap edýärdi. Häzirki wagtda ekinleri hatarlaýyn ýa-da inedördül gämikleýin ekmek bilen işi maşynlar ýerine ýetirýär. Ekin ekmekde, ekin meýdanlaryň topragyny ýumşatmakda, bejergi işleinigeçirmekde, hasyl ýygnamakda dürli maşynlaryň ulanylmagy oba hojalyk ekinlerinden bol hasyl almaklyga mümkinçilik döredi.

Ekini ösdürip ýetişdirmek hem ondan ýokary hasyl almak üçin ýagyşdan we her bir suwaryşdan soň topragy ýumşatmak zerurdyr.

Ir wagtlarda ekin meýdanynyň topragyny kätmen bilen ýumşadýardylar. Topragy şeýle bejermek örän kyndy hem-de ol köp zähmeti we wagty talap edýärdi. Häzirki wagtda ekinleri hatarlaýyn ýa-da inedördül-gämikleýin ekmek bilen, ähli işleri maşynlar ýerine ýetirýär. Ekin ekmekde, ekin meýdanlarynyň topragyny ýumşatmakda, bejergi işlerini geçirmekde, hasyl ýygnamakda dürli maşynlaryň ulanylmagy oba hojalyk ekinlerinden bol hasyl almaga mümkinçilik berýär.

5. Täze temany berkitmek:

1. Topragyň içindäki howanyň ösümlik üçin nähili ähmiýeti bar?

2. Ösümligiň köki topragyň howasyndan näme alýar we özünden näme bölüp çykarýar?

3. Topragy ýumşatmagyň nähili ähmiýeti bar?

4. Ýagyşdan we suwaryşdan soň näme üçin toprak ýumşadylýar?

6. Öý işini tabşyrmak:

§23 sah 70-71 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:__________________M.Narmedow

Senesi: 22.12.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI”A-B”

Sapagyň temasy:	Oba hojalyk ekinleriniň hasyllylygyny artdyrmakda topragy bejermegiň we dökünlemegiň peýdasy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara oba hojalyk ekinleriniň hasyllylygyny artdyrmakda topragy bejermegiň we dökünlemegiň peýdasy barada giňişleýin düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar,

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

Sapagyň temasy: Oba hojalyk ekinleriniň hasyllylygyny artdyrmakda topragy bejermegiň we dökünlemegiň peýdasy

Sapagyň maksatlary:Okuwçylary ösümlikleriň hasyllylygyny ýokarlandyrmakda topragy bejermegiň we dökünlemegiň ähmiýeti bilen tanyşdyrmak.

1)bilim berijilik maksady:Okuwçylaryň bilim derejesini ösdürmek.

2)terbiýeçilik maksady: Hormatly Prezidentimiziň “Paýhas çeşmesi” kitabyny ulanyp okuwçylarda watana bolan söýgüsini artdyrmak. Okuwçylara biologiýanyň adamzat durmuşyndaky ornuny öwretmek.

Sapakda ulanmaly görkezme esbapalar we goşmaça maglumatlar: Plakatlar, multimediýa, kitap, surat.

Sapagyň görnüşi: adaty

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

Okuwçylar bilen salamlaşyp, okuwçylaryň gatnaşygyny hasaba almak we synpyň arassaçylygyna seredip synpy, synp tagtasyny sapaga taýýarlamak. Täze geçiljek temanyň adyny synp žurnalyna ýazyp, öý işi soramaga başlamak.

Agyz-burun örtügini peýdalanmagyň düzgünlerini düşündirmek.

2. Öý işini soramak:

1. Topragyň içindäki howanyň ösümlik üçin nähili ähmiýeti bar?

2. Ösümligiň köki topragyň howasyndan näme alýar we özünden näme bölüp çykarýar?

3. Topragy ýumşatmagyň nähili ähmiýeti bar?

4. Ýagyşdan we suwaryşdan soň näme üçin toprak ýumşadylýar?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny kartoçkalar we sorag-jogap arkaly soraýaryn.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Ösümlikler üçin duzlaryň zerurlygy.

2. Ösümligiň kadaly ösmeginde gerek duzlar.

3. Ösümligiň kadaly ösmeginde azot, fosfor we kaliý duzlarynyň ähmiýeti.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlik organizminiň esasy ýaşaýyş işjeňligini (fotosintez, dem alyş, suwy bugartmak (transpirasiýa), maddalaryň hereketi we beýlekiler);

– Ösümlikleriň tohumlary we wegetatiw organlary arkaly köpelişini;

– Ýurdumyzda seýrek duş gelýändigi we ýitip gitmek howpy abanýandygy sebäpli, Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilen ösümlikleriň görnüşlerini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Topragy bejermek, suwarmak, dökün dökmek ýaly işleri ýerine ýetirmegi;

– Ösümlikleri sapmak üçin taýýarlamagy we köpeltmegi, olary sapmagyň usullaryny;

– Tebigatda özüňi alyp barmagyň düzgünlerini, edep-kadalaryny berjaý etmegi.

Toprak köpdürli maddalaryň toplumyndan ybaratdyr. Onuň düzümine çäge, toýun, çüýrüntgi, suw we mineral duzlar degişlidir. Mineral duzlar ösümligi toprakdan alýan esasy iýmiti bolup hyzmat edýär. Ösümlik toprakdan mineral duzlary diňe ergin halynda alýar. Suwy hem-de onuň içindäki erän maddalary mineral duzlary kök tüýjagazlary öýjükleri geçirýär.Toprakda howa näçe köp bolsa, kökjagazlar şonça-da tiz ösýär. Ösümligiň çalt ösýän kökleri toprakan ýokumly maddalary köp alýarlar, şol sbäpli ösümlik gowy ösüp, köp hasyl berýär. Ir wagtlar meýdanyň topragyny kätmen bilen ýumşadypdyrlar. Topragyşeýle bejermek örän kyndy hem-de ol köp zähmeti wewagty talap edýärdi. Häzirki wagtda ekinleri hatarlaýyn ýa-da inedördül gämikleýin ekmek bilen işi maşynlar ýerine ýetirýär. Ekin ekmekde, ekin meýdanlaryň topragyny ýumşatmakda, bejergi işleinigeçirmekde, hasyl ýygnamakda dürli maşynlaryň ulanylmagy oba hojalyk ekinlerinden bol hasyl almaklyga mümkinçilik döredi. Ösümlikleriň şineleriniň kökjagalary gögerip çykan dessine toprakdan suwy we mineral duzlary sorup başlaýarlar. Olar topraga berkleşip ösýärler. Toprak bu ýeriň hasyl berýän gatlagydyr. Eger-de topragy çukur edip gazsaň, onda onuň gatlaklardan durýandygyny göreris. Topragyň ýokarkygatlagy garamtyl reňkde bolýar. Sebäbi ol ýerde ösümlikleriň janly kökleri bolýar. Toprakda howa hem suw saklanýar. Onyçyg topragy eliňe alyp görseň duýmak bolýar. Eger-de gury topragyň bir tokgasyy suwa atsaň, onda howa bardygyna göz ýetirmek kyn däldir. Ondan derrew howa düwmejikleri çykar. Toprak özüniň hasyllylygy bilen tapawutlanýar.

Suw ergininde ösdürilip ýetişdirilen mekgejöwen:

1 – hemme gerekli duzlary bolan erginde; 2– bir duzy ýetmeýän erginde

5. Täze temany berkitmek:

1. Ösümlikler üçin haýsy duzlaryň zerurdygyny nähili tejribe bilen bilmek bolýar?

2. Ösümligiň kadaly ösmeginde haýsy duzlar hökman gerek?

3. Ösümligiň kadaly ösmeginde azot, fosfor we kaliý duzlarynyň nähili ähmiýeti bar?

4. Medeni ösümlikleri ösdürip ýetişdirmekde haýsy dökünler köp ulanylýar?

5. Siz haýsy organiki we mineral dökünleri bilýärsiňiz?

6. Ösümlikleri iýmitlendirmek näme?

7. Medeni ösümliklerden bol hasyl almak üçin nämeler gerek?

6. Öý işini tabşyrmak:

§24 sah 71-74 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:__________________M.Narmedow

Senesi: 24.12.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “B-Ç”

Sapagyň temasy:	Görnüşi özgeren kökler we olaryň ähmiýeti
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara görnüşi özgeren kökler we olaryň ähmiýeti barada giňişleýin düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Ösümlikler üçin haýsy duzlaryň zerurdygyny nähili tejribe bilen bilmek bolýar?

2. Ösümligiň kadaly ösmeginde haýsy duzlar hökman gerek?

3. Ösümligiň kadaly ösmeginde azot, fosfor we kaliý duzlarynyň nähili ähmiýeti bar?

4. Medeni ösümlikleri ösdürip ýetişdirmekde haýsy dökünler köp ulanylýar?

5. Siz haýsy organiki we mineral dökünleri bilýärsiňiz?

6. Ösümlikleri iýmitlendirmek näme?

7. Medeni ösümliklerden bol hasyl almak üçin nämeler gerek?

3. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny kartoçkalar we sorag-jogap arkaly soraýaryn.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Kök – miweli ösümlikler.

2. Ikiýyllyk ösümlikleriň kök – miweleriniň emele gelmegi.

3. Klubenli kökler.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň öýjükli gurluşyny, ösümlik öýjükleriniň böleklerini (barda, sitoplazma, ýadro, plastidler, wakuol), dokumalarynyň we organlarynyň gurluşyny, görnüşlerini;

– Ösümlikleriň tebigatdaky we adamyň durmuşyndaky ornuny we ähmiýetini;

– Bakteriýalaryň, kömelekleriň, lişaýnikleriň gurluş aýratynlyklaryny we hojalyk ähmiýetini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Kesgitleýjileriň kömegi bilen ösümlikleri kesgitlemegi;

– Esasy oba hojalyk ekinlerini tanamagy we kesgitlemegi;

– Okuw kitabynyň mazmunyndan esasy pikirleri ýüze çykarmagy, soraglara jogap tapmagy.

Käbir ösümlikleriň kökünde ätiýaçllyk maddalar toplanýar. Şeýle kökler ýogynlygyna ösüp, üýtgeşik keşbi alýarlar. Eger-de ätiýaçlyk maddalary esasy kökde we baldagyň düýbünde toplansa, miweli kök emele gelýär. Muňa käşir, şugundyr, turp we beýleki ösümlikler mysal bolup bilýär. Miweli, kökli ösümlikleriň köpüsi ikiýyllykdyr. Birinji ýylda olar güllemeýärler. Miweli kökde ätiýaçlyk maddalar toplanýar. Ikinji ýyl bolsa toplan maddalarynyň hasabyna gülleýärler, miweleýärler we tohum berýärler. Özgeren kökleriň ýene bir görnüşi klubenli kökdür. Şeýle kökde ätiýaçlyk maddalary esasy kökde däl-de goşmaça kökde bolýar. Bir ösümligiň kökünde olar bir däl-de birnäçe sany bolup bilýär. Oňa mysaledip çölde ösýän güneýegi alyp bolar. Onuň kökünde 1-den, 5-e çenli kluben bolup, onda ätiýaçlyk suw saklanýar. Ýogyn kökli söwdek ösümliginiň kökünde hem şeýle kluben bardyr. Ýorunja, sözenek ýaly ösümlikleriň gapdal kökleri özboluşly özgerendir. Olaryň ýaşajyk gapdal köklerinde kluben bakterialar ýaşaýarlar.

Özgeren kökler:

1 – kök – miweler; 2 – klubenli kökler; 3 – kökdäki

Klubenjik bakteriýalary

5. Täze temany berkitmek:

1. Kök – miweli ösümliklerden haýsylaryny bilýärsiňiz?

2. Ikiýyllyk ösümlikleriň kök – miweleriniň emele gelmegine olaryň haýsy bölekleri gatnaşýar?

3. Kök – miweli ösümlikleri adam nähili maksatlar üçin ulanýar?

4. Klubenli kökler kök – miwelerinden nämesi bilen tapawutlanýar?

5. Näme üçin ýorunjany we beýleki kösükli ösümlikleri dökün hökmünde ulanýarlar?

6. Öý işini tabşyrmak:

§25 sah 74-75 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:___________________M.Narmedow

Senesi:25.12.2022ý

Dersiň ady: Biologiýa Synpy: VI “А”

Sapagyň temasy:	Pudak, onuň gurluşy we görnüşleri
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Okuwçylara pudak, onuň gurluşy we görnüşleri barada giňişleýin düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Watana, Hormatly Prezidentimize söýgi, ylym-bilime höwes duýgularyny terbiýelemek. Okuwçylarda janly tebigata bolan söýgini döretmek
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapak
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar,

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

4. Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedowyň «Paýhas çeşmesi” atly kitapda tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmak we olary gorap saklamak barada atalar sözleri we nakyllaryň many-mazmuny barada gürrüň etmek.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

1. Kök – miweli ösümliklerden haýsylaryny bilýärsiňiz?

2. Ikiýyllyk ösümlikleriň kök – miweleriniň emele gelmegine olaryň haýsy bölekleri gatnaşýar?

3. Kök – miweli ösümlikleri adam nähili maksatlar üçin ulanýar?

3. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

1. Klubenli kökler kök – miwelerinden nämesi bilen tapawutlanýar?

2. Näme üçin ýorunjany we beýleki kösükli ösümlikleri dökün hökmünde ulanýarlar?

4. Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylardan öýe berlen ýumuşlaryny kartoçkalar we sorag-jogap arkaly soraýaryn.

5. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Pudak barada düşünje bermek.

2. Bogun we bogun arasy barada düşünje bermek.

3. Wegetatiw pudak.

4. Wegetatiw hem-de generatiw pudaklar.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ösümlikleriň esasy bölümleriniň (suwotular, moh şekilliler, paporotnik şekilliler, plaunlar, hwoşlar, ýalaňaç tohumly we ýapyk tohumly ösümlikler) biologik we ekologik aýratynlyklaryny;

– Türkmenistanda ösdürilip ýetişdirilýän oba hojalyk ekinleriniň görnüşlerini, olaryň tohumlarynyň ekiliş we ideg ediliş aýratynlyklaryny;

– Ösümlik dünýäsiniň taryhy ösüşi netijesinde olaryň çylşyrymlaşmagynyň yzygiderliligini.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Gülli ösümlikleriň organlaryny tanamagy;

– Tebigatda ösümlik dünýäsindäki möwsümleýin özgermelere gözegçilik etmegi,

gözegçiligiň netijelerini özleşdirmegi we ondan özbaşdak netije çykarmagy;

– Oba hojalyk ekinlerini ekmegi, ideg etmegi, hasylyny ýygnamagy;

– Dürli çeşmelerdäki ösümlikler baradaky zerur bolan maglumatlary, adalgalary internetden tapmagy we peýdalanmagy.

Tohum gögerende onuň düwünçeginden ilki bilen kökjagaz we onuň yzy bilen baldajyk peýda bolýar. Ösüp çykan şinede yzly-yzyna täze ýapraklar emele gelýär. baldak dikligine ösýär we ýapragyny ýagtylyga çykarýar. Kök bilen ýapraklaryň arasynda baldak geçiriji bolup hyzmat edýär. Baldak pyntyk hem-de ýprak bilen pudagy emele getirýär. Pudagyň gurluşy. Üstünde ýapraklary we pyntyklary saklaýan birýyllyk baldaga pudak diýilýär. Wegetatiw hem-de gül göteriji pudagy tapawutlandyrylýar. Wegetatiw pudak- baldakdan, ýaprakdan we pyntykdan ybarat. Ýapraga ýapraga birleşýän ýerindäki burça ýapragyň goltugy diýilýär. Baldagyň ýaprak we pyntyk ösüp çykýan goltuk bölegine bogun diýilýär. Baldagyň birboguny bilen goňşy bogunynyň aralygyna bogun aralygy diýilýär. Wegetatiw pudagyň ýerine ýetirýän işleri. Wegetatiw pudagyň ýeriň üstünde ýerleşýän böleginiň ýerine ýetirýän işleriniň iň bir möhümi Gün şöhlesinden peýdalanyp, kömürturşy gazy we suwdan organiki maddalaryemele getirmegidir. Bu hadysa howadan iýmitlenmek ýa-da fotasintez diýilýär. Gül göteriji pudak- ösümlik güllän wagty pudakda depe we gapdal pyntyklar emele gelýär. Ol gül göteriji pudakdyr.

Pudak: 1 – depe pyntygy; 2 – gapdal pyntygy; 3 – bogun; 4 – bogun arasy

6. Täze temany berkitmek:

1. Pudak näme?

2. Bogun we bogun arasy diýip nämä aýdylýar?

3. Wegetatiw pudak nähili işleri ýerine ýetirýär?

4. Wegetatiw hem-de generatiw pudaklar biri-birinden nähili tapawutlanýarlar?

7. Öý işini tabşyrmak:

§26 sah 78-79 Geçilen temany gowy özleşdirip gelmegi tabşyrmak.

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek Okuwçylary delillendirip bahalandyrmak.

Bellik:

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary:_________________