Газар эхэмни..., Дашеев Хэшэгтэ

РЕСПУБЛИКАНСКИЙ БУРЯТСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЛИЦЕЙ-ИНТЕРНАТ №1

Газар эхэмни, ... нютагайнгаа зоной ажабайдал тухай холын ороной хүнүүдтэ хужарлан хөөрэжэ үгэхэ бэлэйлби.

3 секция-Хурса гуурһан

9-11 классы

Дашеев Хэшэгтэ Баирович

11 класс

Лубсанова Ц. В.

Газар эхэмни, ... нютагайнгаа зоной ажабайдал тухай холын ороной хүнүүдтэ хужарлан хөөрэжэ үгэхэ бэлэйлби.

Замбаа. Амтатай эдеэнэй нэрэ тухай дуулаагүй хүн мүнөө бии гээшэ гү?

Нээрээшье, энэ нэрэ соонь, замбаагай бии болоһон түүхэ соонь ямар бэ даа нюуса бии хаш даа гэжэ һанахаар. Энэ эдеэн эртэ урдын түүхэтэй. Энээнһээл боложо замбаагаа хүндэлхэ, бэлдэгдэһэн эдеэнэйнгээ амта шэмыень алиш тээһээнь амтархан үзэхэ, хоншуухан замбаагаа бэлдэхэ элдэб ондоо аргануудтайнь танилсаха болонобди.

Ямаршье эдеэ бэлдэлгэдэ нэгэ шэдитэ юумэн гү, али «бөөлэлгын» нэгэ багахан хуби бии хаш гэжэ һанахаар. Хүн бүхэн эдеэгээ бэлдэхэдээ, дабһа гү, али саахар нэмэхэдээ, хэды шэнээн-хутагын эри дээрэхэнэ гү, али шэмхээр хэһэнһээнь боложо, амтань тад ондоохонууд болодог ха юм.

Мүнөө сагта элдэб эдеэ хоол элбэг, теэд булта энэ эдеэн хүнэй бэе махабадта туhатай гэхэнь аргагүй. Буряад арадайнгаа амтатай эдеэ хоол бэлдээд, эдижэ байгаа hаа, hайн гээшэ. Буряад арадайнгаа эдеэ хоолой нэгэн болохо замбаа тухай, тэрэнэй бэлдэлгэ, бэлдэдэг хүнүүд тухай бэшэхэ гэжэ шиидээб.

Амаралтынгаа үедэ Захаамин Владимир Лупсанович таабайдаа, Марина Дымбрыловна төөбиидөө ошоходошни, намдаа амтатайхан замбаагаа эдюулдэг. Арад зон «Захааминай замбаа» гээд хэлсэдэг. Юундэб гэхэдэ, энэ хоол Захааминда тон ехэ дэлгэрэнхэй. Замбаа гансал захааминайхидай хоол бэшэ юм, урда сагта бүхы буряад арадай хоол байһан гээд баримтанууд гэршэлнэ. Замбаа гээшэ ганса ламанарайшье хоол байһан юм гэлсэдэг. Хэды тиигэбэшье бүри урда эртэдэ Түбэд оронойхид энэ хоол элбэгээр бэлдэжэ, хэжэ эдидэг байгаа юм байна.

Замбаа гээшэ тон үлэтэй, бэлэн хоол байха. Урдандаа ажалда ябахадаа гү, али ангуурида гараад, үглөөгүүр нэгэ һайн замбаагаа эдеэ һаа, үдэшэ болотор үлдэхэ гээшые мэдэнгүй ябагдадаг һэн гэжэ таабай, хурайхамни хөөрэгшэд.

Замбаа гээшэ бэлэдхэлэй тон ехэ, хүшэрхэн хүдэлмэритэй, гэбэшье зунай үдэрэй утада нэгэ үдэр соо бүхэли зундаа эдихэ замбаагаа бэлдэжэ абадаг юм. Замбаа эдихэ гээл һаа, нэн түрүүн аагаһа бэлдэдэг. Аагаһа бэлдэхэдэ, хэрэгтэй болохо зүйлнүүд гэбэл: уур, нюдүүр, һабяа, тогоон, тулга, хатаамаг, тээрмэ.

Яагаад тэрэ аагаһаяа хэдэг юм гэхэдэ иимэ: ешмээн таряагаар аагаһа хэхэдэ, ажалынь халта ехэшье һаа, үлэтэй, амтатай замбаа болодог, ешмээн таряанһаа зөөлэн, зохидхон аагаһан гарадаг. Гэбэшье ешмээн шэниисэдэ орходоо хальһа ехэтэй, ажалынь булюушаг юм.

Эгээл түрүүшымнай ажал-тэрэ орооһоёо уурта хэжэ нюдэхэ. Хоёрдохи ажалнай-һабиха ажал. Дээшээ шэдүүлһэн орооһоной хальһаниинь хүнгэн тула һэбшээндэ ниидэжэ, орооһод һөөргөө һабяа дээрээ унаха ёһотой. Орооһоёо һабижа дүүргээд, хатааха ажал эхилнэ.

Хатааһан таряагаа дахин уурта хэжэ хушуулдаг. Хатааһан таряагаа хушуулжа дүүргээд, дахин һабяа соогоо хээд, һабижа хальһыень хиидхүүлээд, сэбэр болоһон орооһоёо тээрмэдэхэ һүүлшын ажал эхилхэ. Тээрмэеэ түргэн эрьюулхэдэ-шэрүүн, аалин даамайханаар эрьюулхэдэ, зөөлэн аагаһан гарадаг юм.

Замбаа гээшэмнай хүн бүхэндэ зохидхон хоол байхаһаа гадна, мүн хүгшэн зондо жажалха ажалгүй амархан хоол юм даа. Ушар тиимэһээ аагаһаяа, шадаал һаа, зөөлэхэнөөр гаргахые оролдодог байна.

Иигээд аагаһан бэлэн болодог. Тиигээд замбаа гээшэеэ худхажа эдихэ ажал лэ үлэнэ. Замбаа гээшэ бэлэн болоод байхадаа, амтатай, үлэтэй, hайн шанартай, хажуудахишье хүндөө үгэмөөр бэшэ хоол юм даа. Элүүр бэетэй байхын тула хүнүүд витамин эдихэ ёhотой. hайн шанартай эдеэ эдихэдээ хүнүүд витамин абана. Замбаа соо углеводууд, белогууд, А, D, E, B, PP гэхэ мэтэ витаминууд элбэгээр байдаг.

Төөбиимнай аагаһа бэлдэлгын бүхы нюусыень минии хурайха-Шойдоков Молон Григорьевичто заажа, харуулжа үгэһэн байна. Хурайхамни мүнөө Улаан-Үдэдөө аагаһаяа хэжэ, город соо, аймаг руу, Эрхүү руу эльгээдэг юм. Энэ урданай, «Замбаа» гэhэн эдеэ хоол hэргээжэ, үхибүүдэй, ехэшүүлэй хоорондо дэлгэрэнгыгээр эдеэ хоолдоо хэрэглэжэ байгаа hаань, ехэ хэрэг гэжэ hананабди. Зүгөөр, минии һанахада, буряад зон ёhо заншалаа, арадайнгаа эдеэ хоол оройдоо мартаха ёһогүйбди. Үшөө тиихэдэ, эдеэ хоол яагаад бэлдэхэб гэжэ мэдэжэ ябахада, ухаан бодолдо, мэдэсэеэ дээшэлүүлгэдэ туhатай гэжэ hананабди. Арадай ёhо заншал үзэлгэ хадаа ургажа ябаhан үхибүүдэй, залуу үетэндэ ехэ хэрэгтэй, нүлөөтэй. Хүн бүхэн ёhо заншалаа мэдэжэ, хүндэлжэ ябаха ёhотой.

Мүнөө үе сагай үхибүүдтэ чипсэ эдихын орондо хуураһан орооһо эдижэ ябыт даа гэхэ байнаб. Тиигэбэл бэетнай элүүр энхэ ябаха. Амтатай замбаа – ехэшүүлэй ба багашуулай хүсэл гэхэдэ алдуу болохогүй гэжэ hананаб.

2