Ethics of Artificial Intelligence Plays a Role in Engineering

fakultet dekani X.M.Yusupova

''___''________2023-yil

TARIX FAKULTETI

60220300 — TARIX (MAMLAKATLAR VA YO’NALISHLAR BO’YICHA)

“IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

Ergashev Olimjon

“JAHON TARIXI” fanidan

Mavzu: “Franklar davlatining parchalanib ketishi”

Himoyaga tavsiya etilsin

Kafedra mudiri: M.O.Koraboyev

''___''________2023-yil

Ilmiy rahbar: A. Sharipov

Talaba: Ergashev Olimjon

Тoshkent – 2023

MUNDARIJA

KIRISH………………………………………………………………………….…5

1.BOB. FRANKLAR QIROLI .....................................................………………6-7

1.1 VII—IX asrlarda frank davlati. Karolinglarning idora qila boshlashi…….…7-12

1.2 Frank qiroli Karl Martellning sotsial siyosati….…………………………….13-15

II BOB. Frank qiroli KARL MARTELLNING BUYUK IMPERIYASI………………………………………………………………...16-17

2.1 Karl Buyuk zamonida franklarning feodallashuv protsessi..….…………….17-27

2.2 Frank qiroli Karl Matrellning buyuk imperiyasining parchalanishi…….......28-29

2.3 Frank davlatidagi o’zaro urushlar .…………....…………………………….29-32

XULOSA…………………………………..….……………………..………....33-35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…..……………………………………..36

KIRISH

Kurs ishining dolzarbligi: Franklarlar davlatining parchalanib ketishini o’rganish uchun asosiy manbalar Jahon tarixi kitobida O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014. Franklar qirolligi mavzusida yoritilgan. Bu Franklar qiroli Karl Martell ko’p yillik tarixga ega va tarixda o’chmas iz qoldirgan.

Kurs ishining maqsad va vazifalari: Franklarlar davlatining parchalanib ketishini o’rganish va Karl Martel davrida Franklar qirolligini rivojlanish tarixini o’rganishdan iborat. Maqsad quyidagi vazifalarda ko'rsatilgan:

• Franklar qirolligi

• Franklar qiroli Karl Martell davrida franklar qirolligini rivojlanishi

• Franklarlar davlatining parchalanib ketishi

• Franklar qirolligi Karlning buyuk imperiyasining parchalanishi

Kurs ishining o`rganilish darajasi: ushbu kurs ishining mazmun va mohiyati, O‘.Salimovning "Jahon tarixi" kitobida batafsil, keng yoritilib berilgan. Bundan tashqari mazkur kurs ishini yozishda mavzuga tegishli bir qancha adabiyotlardan foydalanildi. Xususan: V.Q.Furayev<sup>1</sup>, M.Lafasov<sup>23</sup>, E.Z.Nuriddinov, X.Qichqilov<sup>4</sup>, S.B.Djabborovna<sup>5</sup>, X.Qichqilov, M.Fayzullayeva<sup>6</sup>, Q.Najmiddinov<sup>7</sup> asarlari va kitoblari asosiy o’rin tutadi. Bundan tashqari mustaqilligimiz davrida yozilgan jahon tarixining yangi davri bo`yicha bir qator darslik va o`quv qo`llanmalar tub ma’nodagi asos vazifasini o’taydi.

Kurs ishining obyekti sifatida muqaddas Frank qirolligi, Rim imperiyasi tanlab olingan

Kurs ishining predmetini jahon tarixining eng yangi davriga xususan Franklarlar davlatining parchalanib ketishini, franklar qirolligi va ravnaqi uchun amalga oshirilgan ishlar, va faoliyati tashkil etadi.

Kurs ishining tuzulishi: Franklarlar davlatining parchalanib ketishi mavzusidagi ushbu kurs ishi, kirish qismi, asosiy qismdagi 2 bob va 5 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar ro'yxatidan iborat.

KIRISH

Frank davlati — ilk oʻrta asrlarda Gʻarbiy Yevropadagi davlat (5-asr oxiri —843). 5-asr oxirida Gʻarbiy Rim imperiyasining Galliya viloyatini Xlodvig I rahbarligidagi franklar tomonidan bosib olinishi jarayonida vujudga kelgan. Buyuk Karlning harbiy yurishlari natijasida oʻz tarkibiga Gʻarbiy Yevropaning deyarli butun qismi va Markaziy Yevropaning bir qismini kiritgan. Frank davlatini merovinglar (751 yildan), karolinglar (800 yildan imperatorlar) sulolalari boshqargan. 843 yildagi Verden bitimiga koʻra, Frank davlati hududi Buyuk Karlning nabiralari tomonidan oʻzaro taqsimlab olingan, xususan, Lotarga Italiya hududi, Reyn va Rona daryolari buyidagi yerlar (keyinchalik Lotaringiya) tekkan. Karl Kalboshga Reynning gʻarbidagi yerlar va Lyudovikka Reynning sharqidagi yerlar berilgan.Franklarning ilk tarixi. Merovinglarning boshqaruvi

Franklarning o’zlari ham dastlab Reynning narigi tomonida yashar edilar. Ularning ota-bobolari Tatsitning asarida har xil nomlar bilan, chunonchi, xamavlar, sukambrlar, batavlar degan nomlar va boshqa nomlar bilan atalgan. «Frank» degan nom (bu so’zni «jasur», « erkin» deb tarjima qilishadi) III asrning o’rtalaridagina paydo bo’lib, qandaydir bitta qabilaga emas, balki Reynning o’rta va quyi oqimlarida yashagan butun bir gruppa germanan qabilalariga taalluqli umumiy bir nom edi, bu qabilalar dastlab reyn daryosining o’ng qirg’og’ida yashar edilar.

Dastlab ular rimliklarga nisbatan dushmanlik munosabatida bo’ldilar, keyin bu munosabat ancha do’stona munosabatga aylandi. 451 yildagi Katalaun jangida, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek„ franklar fedYeratlar sifatida rimliklar tarafida turib-gunnlarga qarshi urushdilar. Usha vaqtdayoq ular katta-katta ikki gruppaga bo’lingan bo’lib, bir gruppasi (ular Reynning quyi oqimida yashardilar) dengiz bo’yi franklari yoki salv franklari deb, ikkinchi gruppasi Reynning o’rta oqimida (har ikki qirg’oqda) yashagan franklar—qirg’oq franklari yoki ripuar franklari deb atalar edi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

1.BOB. FRANKLAR QIROLligi

1.1 VII—IX asrlarda frank davlati. Karolinglarning idora qila boshlashi

Frank qabilalari III-IV asrlarda Reyn daryosini quyi oqimida yashagan. Ular qishloqlarda yashashgan. Bu hududlar Rimga tegishli bo'lsa ham ularga tegishmagan. Chunki buning sababi franklar janglarda rimliklarga yordam berishardi. Masalan rimliklarning Gunlarga qarshi urushida franklar rimliklar qo'shinida bo'lishgan va ularga yordam berishgan. Franklarda qadimgi urug'- qabilachilik va yirik patriarxat oilalar saqlanib qolgan. Maas daryosidan sharqda Reyn daryosini qirg'oqlarida Rapuar franklari (soxilliklar) yashashgan. Reynni quyi oqimida Sali qabilalari (dengiz bo'yi faranklari) joylashganlar. Franklar varvar qabilalari ichida eng yiriklaridan biri bo'lishgan. Franklarning ota- bobolari Xamavlar, Sukambrlar, Batavlar, degan nomlar bilan atalgan."Frank" so'zi jasur, erkin, degan ma'nolarda keladi.

Franklarning V asr oxiri — VI asr boshlaridagi ijtimoiy tuzumi «Sali haqiqati» franklarning sud sohasidagi rasm-qoidalarni to’plami bo’lib, Xlodvig zamonida, uning podsholigining oxirlarida (500 yilga yaqin) yozilgan bo’lsa kerak. «Sali haqyqati»ga («Lex Salia») asoslanib turib, franklarning asosiy mashg’uloti dehqonchilik bo’lgan, degan xulosaga kelish mumkin. «Sali haqiqati»dagi bir qancha moddalar erkin franklarning ekin Yerlari, turli xildagi dehqonchilik qurollari, ish hayvonlari bo’lganligidan, boshoqli o’simliklar etishtir-ganligidan dalolat beradi.

Ularning xo’jaligida chorv'achilik (ayniqsa cho’chqa boqish) ham katta rol o’ynagan. «Sali haqiqati»da yana baliqchilik, asala-richilik, bog’dorchilik va dehqonchilikka oid bo’lgan asosiy hunarlar to’g’risida ham gapiriladi. Unda dehqonning hovlisi va bu hovlidagi har turli xo’jalik binolari, asbob-uskunalar to’la tasvirlab berilgan. Jam-oa a‘zosi bo’lgan frank dehqonlari shaxsiy mulk tarzida tomorqa Yerga ega bo’lganlar, jamoaga qarashli bo’lgan dalada ma‘lum Yer uchastkalarini ishlaganlar, jamoaga qarashli keng o’rmon va yaylovlardan birgalikda foydalanganlar. «Sali haqiqati»da Yerni sotish va sotib olish to’g’risida, uni birovga in‘om qilish yoki vasiyatga muvofiq boshqa kishiga topshirish to’g’risida hech narsa deyilmaydi. Haqiqatda franklarda o’sha vaqtda Yer xususiy mulk emas edi. Yer jamo~a tash1kilotiping mulki bo’lyb, ayrim frank o’z Yer uchastkasidan ma‘lum shartlar asosida foydalanardi, xolos. Hosil yig’ib olingapdan keyin dalalarda hamma birgalikda mol boqardi.

«Sali haqiqati»da o’rmon va yaylovdan, suvdan birgalikda foydalanish haqida gapirilgan moddalar bor. Qishloq jamoa-si (marka) bu manbaga ko’ra, o’z hayotining ilk bosqichida hali mutlaqo urug’chilik tuzumiga xos bo’lgan belgilarga ega edi. ―Sali haqiqati‖ga ko’ra urug’ jamoaga qarashli Yerlarning asosiy egasi bo’lish bilan birga, yana siyosiy tashkilot ham edi. Urug’ a‘zolarining havdmasi ,kafillgakda qatnashardi, ya‘ni sudda aybdor qarindoshi uchun kafolat berardi. Qotillik uchun to’la- shdig.'sh xunning (vergeldning) faqat bir qlsminigina qotilippg oilasi to’lar edi. Buni urug’ a‘zolari ham to’lashi lozym edi. Shuningdek vergeld ham o’ldirilgan odamning oilasi bilan urug’ o’rtasida taqsimlanardi. Yer urug’dan tashqariga chiqib ketmasin uchun Yerni ayollarga berish yoki qoldirish taqiq-langan edi. Farzandsiz frank o’lsa, uning Yeri aka-ukalariga va o’zining urug’idagi boshqa Yerkak qarindoshlariga o’tar edi.

Biroq «Sali haqiqati» urug’chilik tuzumining emirila boshlaganligidan ham dalolat beradi. Vorislik va kafolat huquqidan voz kechib, urug’dan chiqish mumkin edi. Franklarda sotsial va mulkiy bo’linish (tabaqalanish) ochiq ko’rinib turardi. Bi-rinchi o’rinda korol drujinachilari turardi, bularning vergeldi (xuni) 600 solid¹ belgilangan zdi. Oddiy erkin frankning joni uchun faqat 200 solid vergeld to’lanar edi. Yarim erkin kishining — litning — vergeldi esa 100 solid edi. Qulni o’'ldirganlik uchun quldorga 30 solid to’lanardi, ya‘ni urushda miniladigan otni o’g’irlaganlik uchun qancha to’lansa, qul uchun ham o’shancha to’lanardi. Shunisi xarakterliki, rimlikni o’ldirganlik uchun to’lanadigan vergeld franknikidan ancha kam edi.

VII asrning oxiri — VIII asrning boshlarida Frank davlati butunlay parchalanib ketdi. Pipin GYeristalskiyning g’alaba qozongan bo’lishiga qaramay, Neystriya va Burgundiya magnat-lari hali ham o’zlarini markaziy hokimiyatga u qadar qaram chmas, deb his qilar edilar.

Akvitaniya korollikdan tamomak ajralib chiqdi va Avstraziya gersogi Akvitaniyaning hokimiyapshi tan olmadi. Reynning narigi tomonidagi qabilalar—allsmanlar, frizlar, sakslar va bavarlar ham ajralib chiqdi. Janubi-g’arbda arablar xavf tug’dira boshladilar, hatto VIII asrning

20- va 30- yillarida butun Frank davlati arablar tomonidan to’g’ridan-to’g’ri bosib olinish xavfi ostida qoldi. Lekin yangi sulolasi ana Shunday og’ir bir sharoitda korol-likning harbiy kuchlarini qaytadan tashkil etib, tashqi dush-manga zarba berishga muvaffaq bo’ldi. Bu sulolasi yanada feodallashgan zodagonlarning ta‘sirini cheklash hamda o’rta va mayda harbiy xizmatchilarga suyanib turib, korollikni bir-qadar, markazlashtirishga harakat qildi.

Karl Martell va uning arablarga qarshi kurashi. Pipin Geristalskiyning o’g’li Karl Martell («To’qmoq») mayordom-gersog sifatida 715 yildan 741 yilgacha idora qildi. U g’ayratli va iste‘dodli lashkarboshi edi. Avstraziyaning o’rta va mayda Yer egalaridan iborat bo’lgan o’z drujinachilariga suyanib turib, u Neystriya aristokratiyasining oppozitsiyasini uzil-kesil tor-mor qildi, so’ngra frizlar, sakslar, allemanlar va bavarlarga qarshi muvaffaqiyatli yurishlar qilib, Reynning narigi tomonida frank davlatini tikladi. Bu qabilalarning hammasi franklarga yana xiroj to’laydigan bo’ldy.

Franklarning Karl Martell tomonidan takomillashtiril-gan yangi qo’shini ( yaxshi qurollangan, qisman professional otliq askarlar tashkil qilingan edi, piyoda askarlar ham o’z ahamiyatini qisman saqlab qolgan edi) arablar bilan bo’lgan to’qnashishda juda yaxshi ish ko’rsatdi. 732 yilda Ispaniya arablari Galliyaga katta yurish qildilar. Arablar sarkardasi Abdurahmon Akvitaniyaga kirdi va uni ishg‘ol qilib, Parijga boradigan eski Rim yo’li bilan Shimolga qarab yurish qildi. Karl Martell o’z qo’shini bilan Puatega yaqin joyda arablarga ro’para bo’ldi; Shu Yerda 732 yil oktyabrida ilk o’rta asr sida juda katta janglardan biri bo’ldi. Jang uch kun davom etdi. Ikki tomon ham bo’sh kelmadi. Jantning uchinchi kuni Abdurahmon o’ldirildi, arablar esa franklarga juda boy obozlar qoldirib, kechasi chekina boshladilar. Bu jangda Yerishgan g’alabasi uchun ham mayordom-gersog «to’qmoq» degan laqab oldi. Arablar xuddi Pireneyagacha siqib olib borildi. Besh yildan keyin arablar janubiy Galliyani bosib olishga yana urinib ko’rdilar. Lekin Karl Martell ularni ikkinchi marta yana tor-mor qildi.

Puate yonidagi jangning eng birinchi siyosiy oqibati Shu bo’ldiki, Karl Martell harbiy reforma qildi. Harbiy ishda otliq qo’shin uzil-kesil ravishda asosiy o’rin tutadigan bo’lib qoldi (ilgari esa, qadimgi germananlarning hammasida bo’lgani kabi, franklarda ham asosiy kuch piyoda askarlar edi). yaxshi qurollangan va ot ustida uzoq-uzoq yurishlar qilishga qobil bo’lgan otliq askarlar yangi frank qo’shin'ining asosiy kuchiga aylandi.Tabiiy, endi bo’nday qo’shinning xonavayron bo’lgan va ilga-rigi mustaqilligid'an mahrum qilingan dehqonlardan tuzili-shi mumkin zmas edi. Shunday qilib, Karl Martellning refor-masi natijasida dehqonlarning ko’pchiligi harbiy xizmatdan chetlashtirildi. Bu yangi professional otliq qo’shin yoki keyin-cha atala boshlaganidek, risarlar qo’shini katta Yer egalari va hali erkinlikdan mahrum qilinmagan dehqonlarning eng badavlatlaridan tuziladigan bo’lib qoldi.

Karl Martellning sotsial siyosati. Cherkov Yerlarining qis-man sekulyarizatsiya qilinishi. Harbiy ishning reforma qnlini-shi munoeabati bilay Karl Martell Yer sohasida alohida siyo-sat yurgizdi. yaxshi qurollangan va moddiy jihatdan yaxshi ta‘-minlangan otliq askarlar zarur bo’lganligi sababli, Karl Martell davlat fondiga qarashli Yerlardan (bu fond yangi istilolar va isyon

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

ko’targan zodagonlarning Yerlarini musodara qilish natijasida kengayib ketgan edi) harbiy benefi-siylar deb atalgan Yer uchastkalari berishni keng suratda qo’llandi. Bu benefitsiylar harbiy xizmatni o’tash sharti bilan umrbod foydalanish uchun beriladigan o’rtacha va mayda pomestelar edi. Shu bilan keyinroq borib paydo bo’lgan mayda pomesteli ritsarlarning vujudga kelishi uchun asos solindi, bu ritsarlar tashkil topayotgan feodallar sinfining juda ko’p-chiligini tashkil etgan quyi tabaqasi edi. Bu pomestelardagi Yerksiz dehqonlar esa mehnat qilib, o’z xo’jayinlarini — «urushuvchi odamlar»iig— ritsarlar ni boqishga majbur edilar. Harbiy xizmat o’tovchilarga davlat fondiga qarashli Yerlardan uchastkalar berish bilangina cheklanmasdan, Karl Martell Shu maqsad uchun cherkov Yerlaridan ham qisman foydalandi. U o’ziga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonlarda dunyoviy zodagonlar bilan birlikda qatnashgan episkop va abbatlarning pomestela-rini musodara qildi. Neystriyada va Akvitaniyada bunday ruhoniy Yer egalari ko’p edi. Ruhoniylardan musodara qilib olingan Yerlar ham benefitsiylarga aylantirildi. G’arbiy Yevropa tarixida bu narsa birinchi marta o’tkazilgan katta sekulyarizatsiya edi, ya‘ni cherkov mulkini tortib olib, dunyoviy kishilar qo’liga topshirish edi. Lekin Karl Martell tomonidan qiliigap sekulyarizatsiya to’la sekulyarizatsiya emas edi. Bu sekulyarizatsiya cherkov Yerlarining faqat bio qismiga nisbatan qo’l-laiilgan edy. Keyinchalik Karl Martellning o’g’li Pipin Pakana musodara qilingan Yerlarni ham cherkovga qaytarib berishga majbur bo’ldi, lekin Shu shart bilan qaytarib berdiki, bu Yerlar haqiqatda foydalanuvchilar, ya‘ni ritsarlar qo’lida bo’lib, ritsarlar buning avaziga hosilning o’ndan bir qismini cherkov alohida, qo’shimcha ravishda to’lab turishi kerak edi.

Pipin Pakana va uning korollik unvonini olishi. Karl Martellning taxt vorisi Pipin III Pakana ham (741—768) avval faqat mayordom unvoni bilan yurdi. Meroving korollari odatdagi tartib bilan biri o’rniga ikkinchisi kelib turdi, lekin ular davlatni idora qilishda hech bir qatnashmas edilar. Nihoyat, Pipin davlat o’zgarishi yasab, har qanday hokimiyatdan mahrum bo’lgan eski sulolasini taxtdan tushirdi. Bu o’zgarish Rim papasining faol yordami bilan amalga oshirildi.

Pipin hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq papalar bilan do’stona munosabat o’rnatishga harakat qildi. Xuddi Shuning uchun ham u cherkov Yerlarini sekulyarizatsiya qilishdan bosh tortdi. YAna Shu «maqsadda Pipin Reynning narigi tomonidagi papa missionerlariga turli yo’llar bilan yordam berdi. Allemanlar, frizlar va sakslar o’rtasida xristianlikning targ’ib qilinishi butun G’arbiy Yevropani o’z hokimiyatiga bo’ysundirish payida bo’lgan papalarga ham, Reynning narigi tomonidagi teretoriyalarda mahkam o’rnashib olishga harakat qilgan frank hukmdorlariga ham foydali edi. Papalar bilan yangi frank hukmdorlarining bir-biriga yaqinla Shuviga Italiyadagi ahvol ham yordam berdi. Langobard korollari papalar bilan frank hukmdorlarining umumiy dushmani edi. Papaning «tomonini olish» bilan frank hokimlari Italiya ishlariga aralashish uchun o’zlariga juda qulay bahona topib oldilar. 751 yilda Suasson shahrida frank zodagonlari yig’ilishida Pipin frank koroli deb e‘lon qilindi. Oradan ko’p vaqt o’tmay, G’arbiy germananiyadagi frank missionerlarining ishiga boshchilik qilib turgan Mayns arxiepiskopi Bonifatsiy papaning buyrug’iga muvofiq Pipinni korol deb tanish marosi-mini o’tkazdi. Shunday qilib, yangi sulolasi cherkovdan o’ziga kerakli sanksiya olishga muyassar bo’ldi. Oxirgi Meroving-XildYerik III («korol degan nomni noto’g’ri olib yurgan»— deb yozgan edi to’ntarishga xayrixohlik ko’zi bilan qaragan bir xronist) monastirga solindi, umrining oxirigacha Shu Yerda bo’ldi. Merovinglarni chetlatishda yordam bergani uchun papaga minnatdorlik yuzasidan Pipin Pakana lango-bardlarga qarshi 755—756 yillarda ikki marta yurish qildi., langobardlar papani siqib, Rimning o’zini ham bosib olish xavfini solayotgan edilar.

Langobardlarni tor-mor qilib, Pipin papa Stefan II ga (752—757) Ravenna eqzarxatini va Rim oblastini «hadya» qildi, ya‘ni papaning o’rta Italiyadagi Yerlarini ham o’z ichiga olgats juda katta bir teretoriyaga uzil-kesil mustaqil dunyoviy hukmdor bo’lib olishiga yordam berdi. Shu tariqa VIII asrning o’rtalarida Yevropada cherkov papa davlati vujudga keldi, bu davlat bo’lgan otliq askarlar yangi frank qo’shin'ining asosiy kuchiga aylandi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

Tabiiy, endi bo’nday qo’shinning xonavayron bo’lgan va ilga-rigi mustaqilligid'an mahrum qilingan dehqonlardan tuzilishi mumkin zmas edi. Shunday qilib, Karl Martellning refor-masi natijasida dehqonlarning ko’pchiligi harbiy xizmatdan chetlashtirildi. Bu yangi professional otliq qo’shin yoki keyin-cha atala boshlaganidek, risarlar qo’shini katta Yer egalari va hali erkinlikdan mahrum qilinmagan dehqonlarning eng badavlatlaridan tuziladigan bo’lib qoldi.

1.2 Karl Martellning sotsial siyosati.

Cherkov Yerlarining qisman sekulyarizatsiya qilinishi. Harbiy ishning reforma qnlini-shi munoeabati bilay Karl Martell Yer sohasida alohida siyo-sat yurgizdi. yaxshi qurollangan va moddiy jihatdan yaxshi ta‘minlangan otliq askarlar zarur bo’lganligi sababli, Karl Martell davlat fondiga qarashli Yerlardan (bu fond yangi istilolar va isyon ko’targan zodagonlarning Yerlarini musodara qilish natijasida kengayib ketgan edi) harbiy benefisiylar deb atalgan Yer uchastkalari berishni keng suratda qo’llandi. Bu benefitsiylar harbiy xizmatni o’tash sharti bilan umrbod foydalanish uchun beriladigan o’rtacha va mayda pomestelar edi. Shu bilan keyinroq borib paydo bo’lgan mayda pomesteli ritsarlarning vujudga kelishi uchun asos solindi, bu ritsarlar tashkil topayotgan feodallar sinfining juda ko’p-chiligini tashkil etgan quyi tabaqasi edi. Bu pomestelardagi Yerksiz dehqonlar esa mehnat qilib, o’z xo’jayinlarini — «urushuvchi odamlar» ritsarlar ni boqishga majbur edilar. Harbiy xizmat o’tovchilarga davlat fondiga qarashli Yerlardan uchastkalar berish bilangina cheklanmasdan, Karl Martell Shu maqsad uchun cherkov Yerlaridan ham qisman foydalandi. U o’ziga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olonlarda dunyoviy zodagonlar bilan birlikda qatnashgan episkop va abbatlarning pomestelarini musodara qildi. Neystriyada va Akvitaniyada bunday ru-honiy Yer egalari ko’p edi. Ruhoniylardan musodara qilib olingan Yerlar ham benefitsiylarga aylantirildi. G’arbiy Yevropa tarixida bu narsa birinchi marta o’tkazilgan katta sekulyarizatsiya edi, ya‘ni cherkov mulkini tortib olib, dunyoviy kishilar qo’liga topshirish edi. Lekin Karl Martell tomonidan qiliigap sekulyarizatsiya to’la sekulyarizatsiya emas edi. Bu sekulyarizatsiya cherkov imperiyalarining faqat bio qismiga nisbatan qo’llanilgan edi. Keyinchalik Karl Martellning o’g’li Pipin Pakana musodara qilingan Yerlarni ham cherkovga qaytarib berishga majbur bo’ldi, lekin Shu shart bilan qaytarib berdiki, bu Yerlar haqiqatda foydalanuvchilar, ya‘ni ritsarlar qo’lida bo’lib, ritsarlar buning avaziga hosilning o’ndan bir qismini cherkov-P1 alohida, qo’shimcha ravishda to’lab turishi kerak edi.

Pipin Pakana va uning korollik unvonini olishi. Karl Martellning taxt vorisi Pipin III Pakana ham (741—768) avval faqat mayordom unvoni bilan yurdi. Meroving korollari odatdagi tartib bilan biri o’rniga ikkinchisi kelib turdi, lekin ular davlatni idora qilishda hech bir qatnashmas edilar. Nihoyat, Pipin davlat o’zgarishi yasab, har qanday hokimiyatdan mahrum bo’lgan eski sulolasini taxtdan tushirdi. Bu o’zgarish Rim papasining faol yordami bilan amalga oshirildi.

Pipin hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq papalar bilan do’stona munosabat o’rnatishga harakat qildi. Xuddi Shuning uchun ham u cherkov Yerlarini sekulyarizatsiya qilishdan bosh tortdi. YAna Shu «maqsadda Pipin Reynning narigi tomonidagi papa missionerlariga turli yo’llar bilan yordam berdi. Alle-manlar, frizlar va sakslar o’rtasida xristianlikning targ’ib qilinishi butun G’arbiy Yevropani o’z hokimiyatiga bo’ysundirish payida bo’lgan papalarga ham, Reynning narigi tomonidagi teretoriyalarda mahkam o’rnashib olishga harakat qilgan frank hukmdorlariga ham foydali edi.

Papalar bilan yangi frank hukmdorlarining bir-biriga yaqinla Shuviga Italiyadagi ahvol ham yordam berdi. Langobard korollari papalar bilan frank hukmdorlarining umumiy dushmani edi. Papaning «tomonini olish» bilan frank hokimlari Italiya ishlariga aralashish uchun o’zlariga juda qulay bahona topib oldilar.

751 yilda Suasson shahrida frank zodagonlari yig’ilishida Pipin frank koroli deb e‘lon qilindi. Oradan ko’p vaqt o’t-may, G’arbiy germananiyadagi frank missionerlarining ishiga boshchilik qilib turgan Mayns arxiepiskopi Bonifatsiy papaning buyrug’iga muvofiq Pipinni korol deb tanish marosi-mini o’tkazdi. Shunday qilib, yangi sulolasi cherkovdan o’ziga kerakli sanksiya olishga muyassar bo’ldi.

Oxirgi Meroving-XildYerik III («korol degan nomni no-to’g’ri olib yurgan»— deb yozgan edi to’ntarishga xayrixohlik ko’zi bilan qaragan bir xronist) monastirga solindi, umrining oxi-rigacha Shu Yerda bo’ldi. Merovinglarni chetlatishda yordam Yergani uchun papaga minnatdorlik yuzasidan Pipin Pakana lango-bardlarga qarshi 755—756 yillarda ikki marta yurish qildi., langobardlar papani siqib, Rimning o’zini ham bosib olish xavfini solayotgan edilar.

Langobardlarni tor-mor qilib, Pipin papa Stefan II ga (752—757) Ravenna eqzarxatini va Rim oblastini «hadya» qildi, ya‘ni papaning o’rta Italiyadagi Yerlarini ham o’z ichiga olgan juda katta bir teretoriyaga uzil-kesil mustaqil dunyoviy hukm-dor bo’lib olishiga yordam berdi. Shu tariqa VIII asrning o’rta-larida Yevropada cherkov papa davlati vujudga keldi, bu davlat butun o’rta asrlar tarixi davomida katta rol o’ynadi va hatto yangi (1870 yilgacha) va eng yangi zamonda ham saqlanib qoldi (Rim shahrining bir qismini egallagan hozirgi papa «davla-ti»— Vatikandir, u 1922 yildan bYeri yashab kelmoqda).

Shu narsa xarakterliki, frank korollari bilan bo’lgan mu-zokaralarda papalar odatda, Rim oblastini Rim episkoplariga IV asrda Konstantin Buyuk hadya qilgan, binobarin, frank koroli ilgarydan «qonuni suratda» papaga qarashli bo’lgan narsani uning o’ziga «qaytarib berayapti» xolos, dYer edilar. Haqiqat-da esa, Konstantin I na Rimni va na Rim oblastini hech qachon hech qanday papaga hadya qilgan emas. «Konstantin hadya qilgan» degan ran Shubhasyz uydirmadir. Pipin «Konstantin hadya qilgan» degan da‘voga z‘tiroz qilmadi, Chunki u papalardan kup manfaat kurgan edi. Papalar bilan yangi frank sulolasisi o’rta-sida mustahkam ittifoq vujudga keldi, bu ittifoq har ikki tomonning bir-biridan chinakam manfaatdorligiga aooslangan edi. Otasiga o’xshash Pipin ham Reynning narigi tomonida va Akvitaniyada urushlarni davom ettirdi. Uning zamonida arab-lar Janubiy Galliyadan butunlay siqib chiqarildi. Pipin o’zi siyosati bilan frank korolligining ravnaq topishi uchun zamin taYorladi. Uning o’g’li Karl Buyuk davrida Frank davlati imperiyaga aylandi.

II BOB. KARL MARTELLNING BUYUK IMPERIYASI

2.1 Karl Buyuk zamonida franklarning feodallashuv protsessi

Karl Buyuk Qarolinglar sulolasisining eng atoqli namoyan-dasi edi (sulolasi ham uning nomi bilan atalgan). U 46 yil hukmronlik qildi (768—814). Karl katta sarkarda va istilochn edi. Tarkib topayotgan frank feodal davlati Karl davrida juda katta agressiv siyosat yurgizdi. Juda ko’p joylarni istilo qi-lib, Karl Buyuk juda katta bir davlatga boshliq bo’ldi. Rim imperiyasi qulagandan keyin G’arbiy Yevropada Karl Buyuk dav-latidek katta daalat dunyoga kelmagan edi: bu davlat frank-lardan tashqari o’nlab boshqa qabila va xalqlarni o’z ichiga olgan edi.

Karl Martellning buyuk urushlari. Karl Buyukning shaxsan o’zi 50 dan ortiq yurishda qatnashdi. U Yevropaning turli joylarida urush qildi. U avvalo langobardlar masalasiga juda katta e‘tibor berdi. Langobardlar Pipin tomonidan tor-mor qilingan bo’li-shiga qaramay, langobardlar saroyida franklar bilan ittifoqda bo’lishga qarshi turgan guruh bor edi. 773—774 yillarda Karl langobardlarga qarshi yana urush ochdi. U langobardlar poytaxti Paviyani bosib oldi va langobardlar koroli Dezi-dYeriyni taxtdan tushirdi.'Langobardiya Shundan keyin o’z mus-taqilligini yo’qotdi, frank korolligiga |qo’shib olinib, graf-lar tomonidan idora qilina boshladi. Keyincha Karl Langobar-diyaga o’zining o’g’li Pipinni vitse-korol k.ilib tayinladi.

VIII asrning 70-yillarida Karl arablar bilan ham urush qildi. U 778 yilda Pireneya tog’lari orqasiga yurish qilib, Saragosa shahrini ) boeib olishga harakat qildi. YUrish muvaffa-qiyatsiz chiqdi, Saragosani ololmaDi. Qaytishda Ronseval dara-sida franklar arYergardiga mahalliy aholi — basklar hujum qildi. Bu jangda franklar otryadi deyarli butunlay qirib tash-landi. Halok bo’lganlar qatorida Bretan markasining grafi Roland ham bor edi. Keyincha bu epizod «Roland haqida qo’shiq» nomli mashhur dostonga tema bo’ldi, bu doston ancha keyin yozil-di (XI asrning ikkinchi yarmida batamom yozilib bo’ldi). 778 yilda Ispaniyada qilingan yurish muvaffaqiyatsizlikka uchragan bo’lsa-da, franklarning Pirenei tog’laridanoshib o’tishlarining o’zi diqqatga sazovordir. Keyinchalik, VIII asrning oxiri va IX asrning xuddi boshida franklar Pireneya tog’lari orqasiga yana bir necha marta harbiy yurish qildilar; bu yurishlar natijasida Pireneya tog’lari bilan Ebro daryosi o’rtasidagi oblast bosib olindi. Bu Yerda Ispan markasi deb atalgan alohida bir chegara okrug tuzildi, bu okrugga keyincha Barselona grafligi deb nom berildi. Notinch Akvitaniya ustidan nazoratni kuchaytirish uchun Karl u Yerga boshqa bir o’g’li Lyudovikni noib qilib tayinlab, unga Akvitaniya koroli unvonini berdi.

Lekin Karl Buyuk urushlarning ko’pini Sharqda — Markaziy Yevropada olib bordi. U sakslar bilan bo’lgan urushlarga ayniq-sa ko’p kuch sarf qildi. Bu urush qattiq bo’lib, 30 yildan ortiq (772 yildan 804 yilgacha) davom ztdi. Franklarni hisobga ol-maganda, sakslar G’arbiy G’Yermaniyada* yashagan qabilalar ichida eng katta qabila edi. Ular Reyndan Elbagacha cho’zilgan juda katta teretoriyada o’rnashgan edi. Sakslarning Karl zamoni-dagi ijtimoii tuzumida urug’chilik tuzumi alomatlari, uning barcha yaxshi va yomon tomonlari hali anchagina saqlanib qolgan edi. Sakslarning asosiy ommasi urug’chilik aloqalari va qabila ichidagi aloqalar bilan o’zaro mahkam bog’langan erkin deh-qonlar, Shu bilan bir vaqtda jangchilardan iborat edi. Biroq, ular tarqoq holda bo’lib, juda ko’p qabilalarga va qabilaviy guruhlarga bo’lingan edi, bu qabilalar va qabilaviy guruhlar uzluksiz ra^vishda bir-biri bilan urushib turardi. Ularning ishlab chiqaruvchi kuchlari darajasi (dehqonchilikda asosai partov sistemasi qo’llanardi, mollar yaylovda boqilar edi), Shaxarlar va savdo mutlaqo yo’q edi, Shuningdek, ularning qu-rolaslahalari va urushish usullari ( yaxshi qurollanmagan deh-qon piyoda lashkarlari asosiy o’rin tutar edi) franklarning iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot darajasidan past edi, franklar bu vaqtda feodalla Shuv va romanla Shuv sohasida juda olg’a qarab ketgan edilar. Feodallashib borayotgan frank zoda-gonlarining sakslarga qarshi olib borgan urushi feodallarga xos urush edi.

Franklar o’z oldilariga sakslar Yerini bosib olish va ularning o’zini krepostnoylarga aylantirishni maqsad qilib qo’ygan edilar. Saksoniyaga qarshi urushishning yana bir sababi bor edi. Karl Baltika depgiziga chi-qishga harakat qildi, Baltika deigizi VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida katta savdo ahamiyatiga zga edi (skandinavlar, slavyanlar va arablar savdosi Shu Baltika dengizi orqali olib borilar edi). Frank koroli Baltika savdo-sidan katta-katta xi-rojlar olishni mo’l-jallar edi.

Karl sakslarni dastlab VIII asrning 70- yillarida bo’ysun-dirdi. Avval g’arbiy sakslar-vestfallar (ular Reyn va VezYer daryolari o’rtasida yashar edilar) bo’ysundirildi. Ularning ketidan ostfallar ham bo’ysundirildi (ular Vez Yer daryosining Sharqida yashar edilar). 777 yilda PadYerbornda bo’lgan s‘ezdda saks qabilalari ko’pchiligining boshliqlari Karlga qasamyod qildi. Karlning buyrug’iga binoan, sakslarning hammasi maju--siylik dinidan xristian diniga o’tishlari kerak edi. Saksoniya-ga ko’pdan-ko’p frank ruhoniylari keldi, hamma yoqda cherkovlar qurila boshladi, sakslar cherkovga u Shur (hosilning o’ndan bi-rini) to’laщga majbur etilgan edilar. Lekin, Shundan keyin tez orada 778 yildan boshleb sakslar bir necha marta katta qo’zg’o-lon ko’tardilar. Bu qo’zg’olonlardan kuzatilgan maqsad franklar zulmidan xalos bo’lish edi. Karl bu qo’zg’olonlarni juda ham rahmsizlik bilan bostirdi. Minglab sakslar qatl etildi. Qo’zg’olonchilarning kupi qulga aylantirildi. Dastlab sakslar-ning qo’zg’olonlarida ularning zodagonlari ham «qatnashdi. Lekin Karl zodagonlarni sekin-asta o’z tomoniga og’dirib olishga muvaffaq bo’ldi. Qo’zg’olon ko’targan sakslarning aeosiy bosh-liqlaridan biri — vestfallar gersogi Viiukind qimmatbaho in‘omlarga sotilib, 785 yilda sakslarga xiyonat qildi va Karl tomoniga o’tdi. Lekin, Shunga qaramasdan, fashist tarixchilar uni « germananiyaning milliy qahramoni» deb e‘lon qildilar. Sakslarning IX asr boshlaridagi so’nggi harakati deyarli nuqul «oddiy sakslar» harakati tusida bo’lib, asosan Saksoniyaning Shimolida (Nordalbingiyada) o’tdi. Nihoyat, sakslar bo’ysundirildi va Frank korolining fuqarosi sifatida frank graflari tomonidan idora qilinadigan bo’ldi. Sakslarning itoatsizroq bir qismi Reyn daryosining chap qirg’og’iga — franklar orasiga ko’chirildi, frank kolonistlari esa qaytadan Reyn daryosining o’ng qirg’og’iga, ya‘ni bir vaqtlarda frank qabilalarining ittifoqi vujudga kelgan Yerga o’tib joylashdi.

Sakslar bilan urishish vaqtida Karl SHarhiy Yevropadagi boshqa xalqlar (bilan ham urush olib borishga majbur bo’ldi. U polab (Elba bo’yi) slavyanlari bilan urushdi va bu qabila-lardan ba‘zilariga — lyutichlarga va lujichanlarga — xiroj soldi, Dunayning o’rta oqimidagi kuchli Avariya podsholigi¹ franklarga qaram bo’ldi. Dunayning yuqrri oqimidagi Bavariya korolligi tamomila bosib olindi, ilgari bu korollik franklarga ondasonda xiroj to’lab turar edi. Xarutanslovenlardan iborat janubiy slavyan qabilalari yashaydigan Xorutaniya (ka-rintiya), Shuningdek, Bolqon yarim orolining Shimoli-g’arbidagi xorvat Yerlari Bovariya bilan birga Frank davlatiga qo’shib olingan edi. Xorutaniya Frank davlati sostavida uzoq turmadi. Istilolar natijasida Karl Buyuk zamonida Frank davlati juda kengayib ketdi. Uning chegaralari g’arbda Ebro daryosi, Pireneya tog’laridan Atlantika okeanigacha, Sharqda Elba va Dunay daryolari va Adriatik dengizi qirg’oqlarigacha, Shimolda Friz (yoki Nemis) va Baltika dengizlarigacha, janubda deyarli janubiy Italiyagacha bordi. Sal ilgariroq vujudga kelgan Papa davlati ham Karl Buyuk davrida haqiqatda unga bo’ysunuvchi vassal davlat bo’lib qoldi.

Imperiyaning e‘lon kilinishi. Frank koroli qo’l ostidagi Yerlarning juda kengayib ketishi, tabiiy, Karl Buyukni va uning maslahatchilarini unvonini (titulni) o’zgartirish to’g’ri-sida o’ylashga majbur qildi. 800 yilda Karl Rimda bo’lgan vaq-tida papa uiga «rimliklar Imperatori» tojini kiydirdi, «Rimliklar Imperatori» degan ta‘rifning qiziq joyi Shun-daki, bu ta‘rif Rim traditsiyasining IX asrda ham odamlarga juda katta ta‘sir o’tkazganligini ko’rsatadi. Karl franklar Imperatori deb emas, balki rimliklar Imperatori deb e‘lon qilindi, vaholanki, bu vaqtda endi rimliklar degan xalq yo’q edi. Bir oz vaqtdan keyin Sharqiy Rim — Vizantiya Imperatori ham Karlning «bazilevsa» (Yerkcha Imperator demakdir) unvonini tan olishga majbur bo’ldi, u dastlabki vaqtlarda bunga qattiq qarshilik qilib kelgan edi. Karlning zamondoshi Bog’dod xalifasi Xorunal-Rashid ham Karlni Imperator deb tanidi va bular bir-birlariga elchilar yuborishdi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

Karl Buyuk zamonida idora q-ilish. Juda katta bir davlat-ni idora qilish ishi Karldan ma‘muriy apparatni qayta tuzishni talab qildi. U amaldorlar orqali, Imperatorning max-sus farmonlarini chiqarish, mahalliy hokimiyatni bir qadar sistematik nazorat qilib turish yo’li bilan idora etuvchi mar-kazlashgan davlat tuzishga harakat'qildi. Karl Buyukning idora qilish markazi korol saroyi— palatsiy edi. YUqori mansab-dagi amaldorlarning butun ishi Shu palatsiyda markazlashti-rilgan bo’lib, bular: palata grafi (u oliy sudya bo’lib, Imperatorning yo’qligida uning o’rinbosari ham edi), arxikansl Yer (Imperator kanselyariyasining boshlig’i), kam Yerariy (korol xa-zinasining boshlig’i), konnetabl (miroxo’r, ya‘ni korolning ot-liq askarlarini boshqaruvchi) va boshqalardan iborat edi. Ma-hallarda eng katta amaldorlar graflar— latinchasiga comites, ya‘mi ma‘muriy okruglarning (boshliqlari¹ va ularning vika-riylari yoki vitse-graflar (graf o’rinbosarlari) bo’lib, ularga tunginlar yoki yueboshilar, ya‘ni eng kichik ma‘muriy okruglarning — yuzliklarning (sotnya) va boshqalarning boshliqlari bo’ysunardi. Graf skabinlar bilan birgalikda, ya‘ni sud kolle-giyasining a‘zolari bilan birgalikda sud qilardi, bular ilga-rigi saylab qo’yilgan Meroving sudyalari — raxinburglar o’rni-ga mahalliy badavlat Yer egalaridan tayinlangan edi.

Imperiyada Karlning o’zi tayinlaydigan episkoplar ham sud va ma‘muriy ishlarda katta rol o’ynar edilar. Mahalliy ma‘-murlarni tekshirish "uchun markazdan o’qtin-o’qtin korol revizorlari (missi dominici) deb atalmish tekshiruvchilar yuborilib turardi, ular odatda ikki kishi-ikki kishi bo’lib yurib, gra'f-liklardagi ahvolni tekshirar hamda aholining graf, episkop va boshqa amaldorlar ustidan beradigan shikoyatlarini qabul qilardi. Imperatorning farmonlari yozma ravishda tuzilib, kapitulyariya deb atalar edi (kapitulyariya latincha caput degan so’zdan olingan bo’lib, bob demakdir, farmon alohida paragraflarga bo’linganligi uchun Shunday deb atalardi). Karl Buyukning 250 ga yaqin farmoni bizgacha etib keldi.

Karl Buyuk imperiyasining xarakteridagi ziddiyatlar. Bu faktlarning hammasi Karl

Buyuk zamonida idora qilish apparatining anchagina byurokratlashganini ko’rsatadi. Merovinglar va dastlabki Karolinglarning drujina va xizmatkorlari — ministYeriallari bo’lib, ular korolning topshiruvi bilan eng oddiy ma‘muriy-moliyaviy va sud funksiyalarini bajarar edi. Merovinglar va dastlabki Karolinglardagi ana Shu ibtidoiy idora apparatining aksicha Karl imperiyasida amaldorlarning doimiy chinovniklik apparata tarkib topdi. Karl Buyuk byurok'ratiyasining tashkil topishiga Rim traditsiyasi Shubhasiz ta‘-sir qildi. Korollik—Imperatorlik kanselyariyalarida davlat tili, latin tili, ya‘ni rimliklar tili edi. Karoling .davlat muaosasalarining va lavozimlarining nomlaridan (Imperator, palatsiy, komitlar — graflar, notariylar — sekretarlar va ho-kazolardan) Rim tYerminologiyasi Shundaygina sezilib turadi. Karl Buyukning eng yaqin maslahatchilari va oliy mansabdor-lari Rim tarixini yaxshi bilgan hamda impYerat-orga jamiyatdagi mutlaq oliy hokimiyat deb qaraydigan, rimcha traditsiyani o’z-lashtirib olgan kishilar edilar. Shunga qaramay, Karl Buyuk imperiyasini markazlashgan davlat deb sira aytib bo’lmaydi. Karl Buyuk davridagi boshqaruv apparati umuman ibtidoiy edi. Imperiyada rasmiylashtirilgan va ixtiooslashtirilgan sud va moliya idoralari — palatalari yo’q edi. Unda boshqaruvning doimiy soliq sistemasi kabi .muhim zveno (jumladan, doimiy olib turiladigan Yer solig’i) yo’q edi, Karl davlatida markaz bilan joylar o’rtasida muttasil aloqa o’rnatilmagan edi, korol missiyalari, ya‘ni revizorlari joylarni nomigagina kontrol qilib turar, amalda esa ayniqsa chekka teretoriya-ning graflari o’zlarini markazdan mustaqil deb his qilar edilar.

Ikkinchi tomondan, Karl Buyuk davlati o’zining sostavi ji-hatidan ham xilma-xil urug’larning beqarar siyosiy birlashma-sidan iborat edi. Frank imperiyasi omadi yurishgan bir isti-lochi tomonidan shoshib-pyshib, ko’p qabila va xalqlardan iborat tuzilgan alohida bir tarzdagi harbiy monarxiya bo’lib, unda na umumiy iqtisodiy baza, na umumiy milliy til, na umumiy madaniyat yo’q edi. Karl Buyuk imperiyasiga kirgan qabilalar-ning har biri o’zining odatdagi qonun-qoidalariga amal qilib kelganini ko’rsatib o’tish kifoya -qiladi. «Varvar haqiqatlari», «Sali, Ripuar Burgundiya, Bavariya, Saksoniya haqiqatlari»— Karl Buyuk zamonida ham, ayrim qabilalar uchun sud qonunlari to’plami bo’lib qolavYeradi; ular qunt bilan ko’chirilib yozildi va ularga o’zgarishlar kiritildi, Shunday qilib, ular imperiya-ning ayrim oblastlari uchun amaldagi qonun bo’lib qolavYerdi. Ayrim qabilalar Karl Buyuk podsholigi vaqtidayoq xalq bo’lib birlasha boshlagan edilar. Sali va Ripuar franklari gal-liya-rim aholisi bilan aralashib ketib, Shimoliy roman xalqi-ni (keyinchalik bulardan fransuz xalqi tashkil topdi) vestgotlar, burgundlar janubiy galliya-rimliklar bilan qo’shi-lib janubiy roman xalqini (bular keyinchalik provansal xalqi deb atala boshladilar) barpo etdilar. Italiyada lango-bardlar bilan italyan-rimliklardan bo’lg’usi italyan xalqi tashkil topdi. germananiyada Reynning narigi tomonidagi qabilalar bir etnik gruppa bo’lib, keyinchalik ulardan g e r m a n xalqi vujudga keldi. Xalqlarning tashkil to-pishi mahalliy aloqalarni kuchaytirdi, bu hol ham amalga im-pYeriyaning juda mayda va bir xil davlatlarga parchalanib ke-tishiga olib keldi. Karl Buyuk va uning vorislari zamonida feodalla Shuv protses-sining juda tezlashib ketayotganligi imperiyaning parchalanib ketishida juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Biroq Karl Buyuk imperiyasi «qabila va xalqlarning quramasidan iborat» bo’li-shi bilan bir vaqtda, feodallashayotgan jamiyat ham edi. MYero-vinglar zamonida bo’lgan hodisa, ya‘ni katta Yer egaligining* o’sishi, uning mayda erkin dehqon xo’jaligini yutishi Karo-linglar zamonida davom etdi va zo’r berib avj oldi. Prekar munosabatlarining (ko’proq cherkov Yerlarida) rivoj olishi, patronat-kommendatsiyalarning (ko’proq dunyoviy Yerlarda) keng yoyilishi, erkinlarning qaramlikka tushish hollarining ko’paya-yotganligi—bularning hammasi Karl Buyuk podsholigi zamonida odat tusiga kirganligi Imperator qonunida (kapitulyariya-larda) o’zining yorqin ifodasini topdi. Karl magnatlar va boshqa «nufuzli odamlar» tomonidan dehqon Yerlarining tortib olinishini cheklashga ancha urindi, biroq Yerdor zodagonlar uning farmoyishlariga qarshilik ko’rsatganlari uchun bu far-moyishlar amalda bajarilmay qolavYerar edi. Franklar jamiyatining feodalla Shuv protsessi, tabiiy, siyosiy tuzumga ham ta‘sir etdi.

Feodallashuv imperiyani siyosiy tarqoqlikka va, pirovar-dida, siyosiy jihatdan mayda qismlarga bo’linib ketishiga olib keldi. O’zining harbiy qudratiga va eng katta istilochi-lik Shuhratiga qaramay, Karl Bukjning o’zi ham Yerdor zodagon-larga qaram edi. Bu narsa hammadan burun magnatlar s‘ezdla-ri ahamiyatining ortishida ko’rindi. Bu s‘ezdlar Imperator tomonidan odatda har yili kuzda chaqirilar edi. Uida eng mu-him kapitulyariyalarning hammasi muhokama qilinar edi. Zo-dagonlarning haqiqiy siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan ana Shu kuzgi s‘ezdlariga qarama-qarshi o’laroq, may dalalari deb atalmish eski harbiy yig’ilishlar — askarlarning yig’ilishlari (bu yig’ilishlar qadimgi germanan xalq yig’ilishlarining qoldi-g’i edi) karolinglar zamonida oddiy bir harbiy ko’rik bo’lib qoldi. Bu. ko’rikda endi Imperator tomonidan tasdiqlangan farmonlar ma‘lumot uchungina e‘lon qilinar edi.

Korol sudlari («Sali haqiqati»da ko’rsatilgan qadimgi xalq sudlari o’rnini olgan skabinlar va har turli sud amal-dorlari) faoliyatining kuchayishi bilan bir qatorda Karl Buyuk immunitetlar degan narsani ham keng suratda joriy qilishga majbur bo’ldi, immunitetlar berilgan mahalliy Yer ega-lari (dunyoviy Yer egalari ham, cherkov Yer egalari ham) o’z Yer ritoriyalariga korol amaldorlari, sudyalari va Shunga o’xshash kishilarning tekshirish uchun kirishidan xoli edilar. Bundan tashqari, mahalliy Yer egalariga yana Shunday immunitet yorliqlari ham berildiki, bu yorliqlarga muvofiq ular o’zlariga qaram bo’lgan aholinigina emas, hatto erkin aholini ham sud qilish va undan o’z foydalariga hukumat soliqlari va majbu-riyatlari undirish huquqini oldilar. Immunitetlar magnat — Yer egalarining erkin aholi orasidan ojizlarini topib olib, o’z aooratlariga tushirishlariga juda katta yordam berdi. Karl zamonida harbiy benefitsiylar sistemasi ham avj olar edi. Erkin dehqonlarning zaiflashuvi va tushkunlikka uchrashi or-qasida dehqonlar harbiy xizmatni o’tashga tobora kamroq chaqi-rildi. Lekin benefitsiylarning ham faqat bir qismi impYera-torga qaram edi. Ularning ko’pchiligi katta Yer egalariga — mag-natlarga qaram edi, bu magnatlar kurashga odatda «o’z oodiq kishilari»dan butun-butun otryadlar olib kelardilar. Shunday qilib, Karl Buyuk qo’shini haqiqatda uning o’ziniki bo’lmay, balki, tobora aniqroq tashkil topayotgan katta feodallar qo’shini edi, bu feodallarning juda ko’p pomestelari bo’lib, ular mahallarda juda keng siyosiy huquqlarga ega edilar va ularning qaramog’ida juda ko’p mayda ritsarlar bor edi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

Karl Buyuk zamonidayoq idora qilish apparatining aniq feodallashganligiga Shu narsani misol qilib ko’rsatish mumkinki, graflar o’z mansabini va bu mansab uchun olgan Yerlarini avlod-dan-avlodga mYeros bo’lib qoladigan mulkka aylantirishga hara-kat qildilar. Karl Buyuk o’zining graflar tayinlash huquqini juda katta mashaqqat bilan arang saqlab qoldi.

Karolinglar pomestesi. Karl Buyukning asosiy daromad-lari uning pomestelaridan keladigan daromadlar edi. Korol-ning Yer fondi butun davlatning hamma joyiga tarqalgan bo’lib, yuzlarcha katta va bir qadar kichik Yerlardan iborat edi. Karl Buyuk zamonidagi eng katta Yer egalari monastirlar edi. Parij monastirlaridan biri — avliyo germanan (yoki SenJYermen) mo-nastirining IX aor boshlarida 100 mingdan ortiq jrepostnoyi bor edi. Dunyoviy

_zodagonlar qo’lida ham Shubhasiz juda ko’p katta-katta pomestelar bor edi, biroq ulardagi Yerlarning ro’y-xati bizgacha etib kelmagan.

Karolinglar pomestesini o’rganish uchun asosiy manba Karl Buyukning «Pomestelar to’g’risidagi kapitulyariy»si va «Abbat irminon poliptigi» deb atalgan hujjatdir. (Parij atrofidagi Sen - Yermen monastiriga qarashli Yerlar va bu Yerlarda o’tirgan krepostnoylar ro’yxati.) Mana Shu manbalarga qarab, biz G’arbiy Yevropada ilk o’rta asrdagi feodal pomestesining manzarasini ko’z oldimizga keltira olamiz. Dastlab biz bu pomesteda o’rta asrlarga xos bir xususiyatni — Yerning ikki qismga: x o’j a y i n—dome ney nal (domen) Yeriga va dehqonlar Yeriga — chek Yer ga bo’linganini ko’ramiz. CHek Yer-larga dehqonlar egalik qilar edilar. Bu chek Yerlar manslar deb atalardi. Dehqonlar o’z mehnatlari bilan, o’zlarining ot-ulov va qurol-asboblari bilan xo’jayinlarining Yerini ishlab berardilar.

Franklarning qishloq xo’jaligi VIII—IX. aorlarda ancha mu-vaffaqiyatlarga Yerishdi. Karolinglardan qolgan manbalarga qaraganda dehqonchilikning asosiy sistemasi uch dala sistemasi bo’lgan. Pomestelarda g’allakorlikdan tashqari, chorvachilikka katta e‘tibor berilgan edi (korolga qarashli imenielarda xususiy yilqichilikka katta e‘tibor berilgan, Chunki harbiy ishda yilqichilikning ahamiyati katta edi). Manbalarda uzum-chilik, bog’dorchilik, polizchilik, dorivor o’simliklar ekilganligi ham tilga olingan.

Karolinglar pomestesi aniq natural xo’jalik xususiyatla-riga ega edi. Bu haqda «Pomestelar to’g’risidagi kapitulyariy» da juda ochiq dalillar keltirilgan, bu «Kapitulyariy»da pomestelarda^ etishtirilgan mahsulotlarning korol oilasi va korol saroy ahllari ehtiyojlarini qoplashga sarflanganligi bir necha marta ta‘kidlab o’tilgan.

Biroq Karolinglarning pomeste to’g’risidagi hujjatlari-da uchraydigan eng qiziq narsa o’sha vaqtdagi krepostnoylarning sostavi haqidagi ma‘lumotlardir. Bu material Sen-JYermen monastiri poliptigida juda ochiq ko’rsatilgan. Bu hujjatda krepostnoy dehqonlar turli nomlar bilan: kolonlar, litlar, qullar degan nomlar bilan ataladi. Litlarga va qullarg’a nis-batan kolonlar hatto « erkin» kishilar deyiladi. Lekin ular-ning « erkinligi» juda nisbiy bir narsa edi. Haqiqatda ular-ning «tutqunlar»dan hech qanday farqi yo’q edi. Ular ham o’zlarining chek Yerlariga birkitib qo’yilgan bo’lib, normalashti-rilgan barshchina, natural obrok va bir oz miqdorda renta puli to’lash shaklida «tutqunlik» majburiyatlarini bajarar edilar. Bu hol Shu narsani ko’rsatadiki, dehqonlarning bu xil kategoriyalarga bo’linishi (xuddi dehqonlardagi chek Yerlarning manslarning uch guruhga bo’lingani singari) bu vaqtda o’tmish-dan qolgan bir sarqit edi.

Haqiqatda franklarda bu vaqtda krepostnoy dehqonlar sinfi tashkil topgan bo’lib, bu sinfda endi erkinlar, yarim erkinlar (litlar) yoki tutqunlar (qullar) o’rtasidagi ilgarigi farqlar chindan ham yo’qolib ketgan edi.

«Karolinglar uyg’onishi». Karl Buyuk o’z zamonasining ancha ma‘rifatli kishisi edi. U, garchi yoshi ancha ulg’aygan vaqtida o’qish-yozishni o’rgangan bo’lsa-da, grek va latin tillarini bilar va ma‘rifatni qadrlar edi. Uning saroyiga turli mamlakatlar-dan olimlar chaqirib keltirilgan edi. Bu olimlar ichitd York episkoplik maktabida (Angliyaning Shimolida) o’qigai Alkuin nomli angl-saks ayniqsa mashhur edi. So’ngra Karl-ning saroyda o’sha vaqtning ko’zga ko’ringan boshqa yozuvchilari — langobardiyalik Pavel Dyakon, ispaniyalik vestgot T e o-dulf va boshqalar ham yashar edi. Franklarning o’zlaridan etishgan yosh Eyngard juda ham ma‘rifatli kishi edi, u keyincha Karl Buyukning juda yaxshi tuzilgan tarjimai holini ezdi¹. Karl yuqorida aytilgan olimlar yordami bilan episkoplik rezidensiyalarida bir qancha maktablar tashkil qildi, bu maktablarda asosan xat-savodli ruhoniylar va Imperator kan-selyariyalari uchun amaldor kadrlar (sudyalar, sekretarlar, mirzalar va boshqalar) taYorlanardi. Karlning buyrug’i bilan qadimgi latin va grek qo’l yozmalari to’planDi va ko’chirib yozil-di. Katta skriptoriyalarda (mirzaxonalarda) o’nlarcha mirzalar eng qimmatli qo’l yozmalarni yangi nusxalarga ko’chirardilar. Shunday qilib, ko’pgina antik avtorlarning asarlari keyingi avlodlar uchun saqlab qolindi. Karoling mirzalarining yumaloq harflar bilan donador qilib yozgan xatlari ularning o’zlaridan oldingi zamonlarda yozilgan ancha qadimgi xatlar u yoqda tursin, hatto keyingi o’rta asrlarda yozilgan latin xatiga qaraganda ham juda chiroyli edi.

Karl saroyida o’ziga xos bir olimlar jamiyati vujudga keldi, bu jamiyat antik dunyodan ibrat olib, «Akademiya» deb ataldi. Bu jamiyatning ishlarida Karlning o’zi ham qatnashdi. Akademiya qatnashchilari latin avtorlarining, yozuvchi va shoir-larning asarlarini o’qidilar, ba‘zida esa antik avtorlarga taqlid qilib o’zlari ham asarlar yozdilar. Biroq, Karolinglar zamonidagi renessans (uyg’onish) asl ma‘nodagi antik madapiyat-ning tiklanishi emas edi, aslo unday emas edi. Antik avtor-lardan qolgan adabiy mYerosning bir oz qismi olindi, xolos. Antik yozuvchilarga sirtdangina (she‘riyat va ritorik forma-lar) taqlid qilindi. Qarl saroyiga to’plangan olimlarning dunyoqarashi (Imperatorning o’z dunyoqarashi ham) antik klassik madaniyatdagi ratsionalistik dunyoviy dunyoqarashga m'utlaqo o’x-shamas edi. Karlning atrofiga olim xristian monaxlari to’plangan bo’lib, ularning dunyoqarashi cherkov ruhoniylarining dunyoqarashi edi. «Majusiy» antik madaniyati ular uchun xristi-anlik aqidalarini sharhlash va chuqurlashtirish vositasigina edi, xolos. Alkuinning korolvachchalarni tarbiyalash uchun yozgan darsligida ko’pincha haqiqiy antik madaniyat bilan hech qanday aloqasi bo’lmagan o’rta asr diniy dunyoqarashi anqib turardi. «Hayot nima?» deb savol qo’yadi bu darslikda o’qituvchi va o’zi javob berib: «...baxtlilarga shodlik, baxtsizlarga qayg’udir, ularga ham, bularga ham o’limni kutishdir», deydi. «Odam nima?» deb yana bir savol qo’yib, «Ulim bandasidir, o’z uyida mehmondir, o’tib ketadigan yo’lovchidir» ... deb javob beradi. Aslida Karolinglar davrida o’rta asr sxolastikasi qaror top-di, uning xarakterli xususiyati sof diniy dunyoqarashni ustun qo’yib, antik dunyo fanining ba‘zi bir tashqi formalarinigina o’zlashtirishdam iborat bo’ldi.

Shu narsani unutmaslik kerakki, Karolinglar ma‘rifati-dan juda kam kishi bahramand bo’ldi. Hatto Karl Buyuk saro-yidagi mansabdorlarning ham juda ko’pchiligi o’qish-yozishni bilmasdan o’tib ketdi. Amalda Karl Buyukning «ma‘rifatpar-varlik» tadbirlari ko’pdan-ko’p cherkov episkoplik maktablari-ning rivojlanishigagina olib keldi, keyinchalik bu maktablar zaminida o’rta asr univYersitetlari vujudga keldi.

2.2 Franklar qirolligi Karl Matrellning buyuk imperiyasining parchalanishi

Karl Buyuk 814 yilda 72 yoshida vafot etdi va Axenga ko’mil-di, u umrining so’nggi iillarini Shu Axen atrofida o’tkazgan edi. Karl Buyuk vafot qilgandan keyin Imperatorlik unvoni uning katta o’g’li Lyudovikka o’tdi, Lyudovik ilgari otasining hayotlik chog’ida uzoq vaqt Akvitaniya koroli bo’lib kelgan edi.

Karl Buyuk o’lgandan keyin uning imperiyasi uzoq umr ko’r-madi. Bu ilk o’rta asr harbiy-feodal monarxiyasi bo’lib, unda chinakam markazla Shuv uchun etarli darajada iqtisodiy baza yo’q edi.

Natural xo’jalik hukmronligi, ayrim oblast va ra-yonlarning va hatto ayrim pomestelarning ham biqiqligi, Shaxarlar va savdoning kam rivojlanganligi — mana Shularnipg hammasi imperiyaning muqarrar ravishda parchalanib keti-shiga sabab bo’ldi. Karl Buyuk zamonida krepostnik pomestelar egasi bo’lib uzil-kesil qaror topgan va Karl Buyuk olib borgan urushlar natijasida juda ko’p yangi Yerlarga ega bo’lgan feodal-larning o’zi mustahkam markazlashgan hokimiyatdan bezor edi.

Mahallarda asta-sekin hokimiyatni o’z qo’llariga olib ular markazga bo’lgan tobelikni kamaytirishga harakat qildilar. Ikkinchi tomondan Karl Buyuk olib borgan juda katta urushlar hali erkinligini yo’qotmagan frank dehqonlarining tinkasini batamom quritgan edi.

Buning natijasida korol eng muhim sotsial kuchning yordamidan mahrum bo’ldi, holbuki, Avstraziya gersog-mayordonlari aslida Shu kuchning yordami soyasida yuzaga chiqqan edi.

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

2.3 Frank davlatidagi o’zaro urushlar.

Karl Buyukning o’g’li Imperator Lyudovik Xudojo’y zamonida (814—840) bo’linib ketish yo’lidagi intilishlar zo’r berib namoyon bo’ldi. U lapashang bir korol bo’lib, ruhoniylarga (uning Xudojo’y degan laqabi ham Shuni ko’rsatadi) va dunyoviy zodagonlarga butunlay qaram edi. Haqiqatda uning butun ko-rollik davri uzluksiz g’alayonlar davri bo’ldi. Zodagonlar Lyudovikka qarshi bosh ko’tarib, uning o’z o’g’illari — Lotar va Lyudovikni (yoki Lyudovik Nemisni, uning asosiy Yerlari Bava-riyada edi), o’z otasiga qarshi gij-gijlatdilar. Lyudovik Xudo-jo’yning uchinchi o’g’li Karl (u keyincha YAltiroqbosh deb nom ol-di) hamisha otasining yonini oldi.

Lyudovik Xudojo’y o’lgandan keyin uning o’g’illari bir-biri bilan yana urush boshladi. Imperator unvonini olgan katta aka-siga — Lotarga qarshi endi ikkala ukasi — Lyudovik Nemis bilan Karl YAltiroqbosh bosh ko’tardi. Fontenua shahri yonida bo’lgan jangda (1841 yil) Lotar ikkala ukasining birlashgan qo’shinlari tomonidan tor-mor qilindi. Bir yildan keyin, 842 yilda Lyudovik bilan Karl Strasburg shahri yonida bitam tu-zib, Lotar ustidan to’la g’alaba qozonguncha unga qarshi kurash-ni davom ettirishga ahd qilishdi.

Shunisi qiziqki, «Strasburg qasami» (bunda har iiki tomon ham qasamyod qilgan edi) ikki tilda «roman» tilida (ya‘ni ro-manlashgan frank lahjasida) va nemis tilida (ya‘ni Reynning narigi tomonidagi germanan qabilalari gapiradigan germanan tilida) yod qilindi. Bu hol Karolinglar zamonida xalqlarning tashkil topish protsessi yuz berganini ochiq ko’rsatadi. Endi g’alaba qozonishga ko’zi etmaganligidan Lotar davlatni bo’lishga rozi bo’lib, yon berishga majbur bo’ldi.

V Yerdendagi taqsimot. 843 yilda VYerdenda Karl Buyukning uch nevarasi yig’ilishida imperiya uch qismga bo’lindi. VYerden ahdiga muvofiq akasi Lotar Imperatorlik unv.onini saqlab qoldi, lekin ukalariga nisbatan hech qanday maxsus huquqqa ega emas edi, ukalarining har qaysisi o’z holicha batamom mustaqil korol bo’lib qoldi. Lotarga Italiya, Sharqda Reyn bilan g’arbda Mass, SHelda, Sena va Rona daryolari o’rtasidagi Yerlar (bunga Burgundiya ham kiradi) tegdi, Reynning Sharqidagi Yerlar Lyudovik Nemisga tegdi. Lotarga qarashli Yerlarning g’arbidagi Yerlar Karl Yaltiroqboshga tegdi. Keyinroq (borib, Lotar o’lgandan so’ng Yerlar qaytadan bo’lindi. Lotarning avlodlari Italiyadagi Yerlarnigina o’z qo’lida saqlab qoldi, Reyn bo’yidagi Yerlarning hammasini esa Lyudovik bilan Karl o’zaro bo’lishib oldi. Burgundiya mustaqil korollik bo’lib ajralib chiqdi. Imperatorlik unvoni keyinroq borib Karolinglar xonadonining boshqa avlodlari vakillariga o’tdi. Masalan, 875—877 yillarda Karl YAl-tiroqbosh Imperator bo’ldi, 880—887 yillarda Imperatorlik toji Lyudovik Nemisning o’g’li Karl Semizga o’tdi. X asrning boshlariga kelib esa Imperatorlik unvonining umuman hech qanday real ahamiyati qolmadi.

IX—X asrlarda Fransiya. So’nggi Karolinglar. Yerdenda bo’lgan taqsimot Bvropada keyincha vujudga kelgan uchta katta davlatning — Fransiya, germananiya va Italiyaning tashkil topi-shini umumiy bir tarzda belgilab berdi. IX asrning yarmida bu davlatlar ichida eng yaxliti

«g’arbiy franklar» davlati edi, u keyincha vujudga kelgan Fransiyaning kurtagi bu Yerdagi aholining asosiy ommasi endi tashkil topib kelayotgaTGftgatщuz xalqidan iborat bo’lib, bu xalq alohida bir Shimoliy roman tilida, ya‘ni ilk fransuz tilida gapirishar edi. Bu davlatning poytaxti Parij bo’lib, u Luara daryosi yaqinidagi Sena daryosida joylashgan. «G’arbiy franklar karolligida» yoki oddiy qi-lib aytganda, Fransiyada (uni X-XI asrlarda Fransiya deb atay boshladilar) Karolinglar X asrning oxirigacha hokimiyatni o’z qo’llarida saqlab keldilar, germananiya bilan Italiyada esa Karolinglar ancha ilgari - X asrning boshlaridayoq hoki-miyatdan mahrum bo’ldilar. Lekin Fransiyada ham feodal tarqoqlik tYerlik bilan avj olib bordi. «Birinchi fransuz koroli» Karl yaltiroqbosh o’z zodagonlariga uzluksiz yon byorishga majbur bo’ldi. 847 yilda u M'Yersen kapitulyariysini chiqarib, bu kapitulyariyda har bir erkin kishiga senor topib olishni taklif qildi; korol o’z fuqarolari ustidan qanday hokimiyatga ega bo’lsa, senor ham o’z vassallari ustidan Shunday hokimiyatga ega edi. 887 yildagi KYersin kapitulyariysi Yer benefitsiylarining nasldan-naslga mYeros bo’lib qolishini, Shuningdek, graflik lavozimi-ning ham mYeros bo’lib qolishini qonunlashtirdi. Shu vaqtdan boshlab benefitsiylar nasldan-naslga mYeros bo’lib qoladigan Yerlarga - feodlarga, lenlarga aylandi. Graflik, vitse-graflik (vikontlik), markgraflik (yoki markizlik) va gersoglik unvonlari nasldan-naslga qoladigan knyazlik unvoniga aylandi. Joylarda teretorial hukmdorlarga xos bo’lgan barcha huquqlarga, ya‘ni korollik huquqlariga o’xshash huquqlarga ega bo’lgan knyazlik sulolasilari vujudga kela boshladi.

Normanlarning hujumlari. Karl II Yaltiroqbosh zamonidayoq Fransiya korolligiga normanlar qattiq hujum qila boshlagan edi. Karl II YAltiroqbosh o’lgandan keyin esa (877 - yil) bu hujum-lar juda ham avj olib ketdi. Hujum qilganlar qisman nor-vejlar, qisman shvedlardan iborat bo’lgan skandinavlar edi; skandinavlar o’sha vaqtda urug’chilik tuzumining tushkunlikka uchrash va feoializmga o’tish protsessini boshidan kechirayotgan bo’lib, ular ora-sida ko’pdanko’p bosqinchi drujinalar vujudga kelmoqda edi, bu drujinalarga feodal-lashayotgan harbiy boshliqlar - yarllar va korollar rahbarlik qilar edi. Dengizda suzishga usta bo’lgan, o’sha davr uchun juda zo’r hisoblangan temir qurollardan foydalana bilgan (bu qurollar rudalarga boy Skandinaviyada ishlanar edi) bu normanlar juda xavfli dushman bo’lib chiqdi. Normanlar kemalarida fransuz daryolari quyiladigan joygacha va Urta dengiz qirg’oq bo’yidagi mamlakatlargacha kirib bordilar va bu mamlakatlarni shafqatsiz talab va xarob qilib, aholisiga dahshat soldilar. IX asrda G’arbiy Yevropada Shu munosabat bilan maxsus bir duo vujudga kelgan bo’lib, bu duo «e xudo, normanlarning yovuzligidan o’zing saq-la» deb boshlanardi. So’nggi Karolinglar korollikni mudofaa qilishdan ojiz edilar. Ularniyg siyosiy e‘tibori va harbiy resurslari juda ham kam edi. Normanlarga qarshi kurashish vazifasini mahalliy yirik feodallar o’z qo’liga oldi; buning natijasida ular harbiy himoyaga muhtoj qolgan-qutgan erkin aholini ham bemalol krepostnoyga aylantirib, o’z mavqelarini yanada mustahkam-lab oldilar. 885-886 yillarda normanlar Parijni 10 oygacha qamal qilib turdi, lekin uni axir ololmadi. RobYert Zo’rning (866 yilda vafot etgan, Parijning birinchi grafi) o’g’li, mahalliy feodal graf Ed Parijskiy muvaffaqiyatli mudofaa uyushtirib, dushmanni qaytardi. So’nggi Qarolinglarning biri Karl IV Anqov X asrning boshida (911 y.) quyi Sena qirg’og’ini normanlar boshlig’i - gersog Rollonga berishga majbur bo’ldi, Rollon bu Yerda ko’chib kelgan normanlardan iborat juda kuchli bir knyazlik- Normandiya gersogligini tuzdi. Normanlar-norveglar (yoki Fransiyada atashlaricha norman-diyaliklar) mahalliy aholi bilan tezda aralashib ketdilar, xristianlikni qabul qildilar va fransuz tili hamda urf-odatlarini o’zlashtirib oldilar. YAngi fransuz-normandiya gersogligi Shimoliy Fransiyadagi eng kuchli feodal knyazligi bo’lib qoldi; bu yangi knyazlik rasman Karolinglarga vassal-tobe edi, amalda esa ularga mutlako tobe bo’lmay, ba‘zan Parijning o’zini ham bosib olish xavfini solib turdi.

Kapetinglarning idora qila boshlashi. Axir oqibatda Karolinglar ham Meroving-larning kuniga tushdi. So’nggi Karolinglar ham butunlay nochor holga tushib qoldi. X asrning oxirida ularning yerlari Fransiyaning Shimolidagi Lan shahrining o’zi bilangina cheklanib qoldi, desak bo’ladi. So’nggi Karoling Lyudovik V YAlqov o’lgandan keyin graf RobYert Zo’rning nasllari-dan biri bo’lgan Gugo Kapet nomli kishi 987 yilda zodagonlar va ruhoniylar yig’ilishi tomonidan Fransiya koroli qilib say-landi. Shunday qilib, Fransiyani yangi sulolasi — Kapetinglar sulolasim idora qila boshladi. Birinchi vaqtlarda Kapetinglar hokimiyati juda kuchsiz bo’ldi. Ancha keyinroq borib, XII va XIII asrlardagina bu sulolasi qaddini rostlab olgan Shaxar-larga suyanib turib, Fransiyani birlashtirishga va markazlash-gan davlatga asos solishga muvaffaq bo’ldi.

Xulosa

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Franklar davaltining parchalanib ketishi

«G’arbiy franklar karolligida» yoki oddiy qi-lib aytganda, Fransiyada (uni X-XI asrlarda Fransiya deb atay boshladilar) Karolinglar X asrning oxirigacha hokimiyatni o’z qo’llarida saqlab keldilar, germananiya bilan Italiyada esa Karolinglar ancha ilgari - X asrning boshlaridayoq hoki-miyatdan mahrum bo’ldilar. Lekin Fransiyada ham feodal tarqoqlik tYerlik bilan avj olib bordi. «Birinchi fransuz koroli» Karl yaltiroqbosh o’z zodagonlariga uzluksiz yon byorishga majbur bo’ldi. 847 yilda u M'Yersen kapitulyariysini chiqarib, bu kapitulyariyda har bir erkin kishiga senor topib olishni taklif qildi; korol o’z fuqarolari ustidan qanday hokimiyatga ega bo’lsa, senor ham o’z vassallari ustidan Shunday hokimiyatga ega edi. 887 yildagi KYersin kapitulyariysi Yer benefitsiylarining nasldan-naslga mYeros bo’lib qolishini, Shuningdek, graflik lavozimi-ning ham mYeros bo’lib qolishini qonunlashtirdi. Shu vaqtdan boshlab benefitsiylar nasldan-naslga mYeros bo’lib qoladigan Yerlarga - feodlarga, lenlarga aylandi. Graflik, vitse-graflik (vikontlik), markgraflik (yoki markizlik) va gersoglik unvonlari nasldan-naslga qoladigan knyazlik unvoniga aylandi. Joylarda teretorial hukmdorlarga xos bo’lgan barcha huquqlarga, ya‘ni korollik huquqlariga o’xshash huquqlarga ega bo’lgan knyazlik sulolasilari vujudga kela boshladi. Karl II Yaltiroqbosh zamonidayoq Fransiya korolligiga normanlar qattiq hujum qila boshlagan edi. Karl II YAltiroqbosh o’lgandan keyin esa (877 - yil) bu hujum-lar juda ham avj olib ketdi. Hujum qilganlar qisman nor-vejlar, qisman shvedlardan iborat bo’lgan skandinavlar edi; skandinavlar o’sha vaqtda urug’chilik tuzumining tushkunlikka uchrash va feoializmga o’tish protsessini boshidan kechirayotgan bo’lib, ular ora-sida ko’pdanko’p bosqinchi drujinalar vujudga kelmoqda edi, bu drujinalarga feodal-lashayotgan harbiy boshliqlar - yarllar va korollar rahbarlik qilar edi. Dengizda suzishga usta bo’lgan, o’sha davr uchun juda zo’r hisoblangan temir qurollardan foydalana bilgan (bu qurollar rudalarga boy Skandinaviyada ishlanar edi) bu normanlar juda xavfli dushman bo’lib chiqdi. Normanlar kemalarida fransuz daryolari quyiladigan joygacha va Urta dengiz qirg’oq bo’yidagi mamlakatlargacha kirib bordilar va bu mamlakatlarni shafqatsiz talab va xarob qilib, aholisiga dahshat soldilar.

IX asrda G’arbiy Yevropada Shu munosabat bilan maxsus bir duo vujudga kelgan bo’lib, bu duo «e xudo, normanlarning yovuzligidan o’zing saq-la» deb boshlanardi. So’nggi Karolinglar korollikni mudofaa qilishdan ojiz edilar. Ularniyg siyosiy e‘tibori va harbiy resurslari juda ham kam edi. Normanlarga qarshi kurashish vazifasini mahalliy yirik feodallar o’z qo’liga oldi; buning natijasida ular harbiy himoyaga muhtoj qolgan-qutgan erkin aholini ham bemalol krepostnoyga aylantirib, o’z mavqelarini yanada mustahkam-lab oldilar. 885-886 yillarda normanlar Parijni 10 oygacha qamal qilib turdi, lekin uni axir ololmadi. RobYert Zo’rning (866 yilda vafot etgan, Parijning birinchi grafi) o’g’li, mahalliy feodal graf Ed Parijskiy muvaffaqiyatli mudofaa uyushtirib, dushmanni qaytardi. So’nggi Qarolinglarning biri Karl IV Anqov X asrning boshida (911 y.) quyi Sena qirg’og’ini normanlar boshlig’i - gersog Rollonga berishga majbur bo’ldi, Rollon bu Yerda ko’chib kelgan normanlardan iborat juda kuchli bir knyazlik- Normandiya gersogligini tuzdi. Normanlar-norveglar (yoki Fransiyada atashlaricha norman-diyaliklar) mahalliy aholi bilan tezda aralashib ketdilar, xristianlikni qabul qildilar va fransuz tili hamda urf-odatlarini o’zlashtirib oldilar. YAngi fransuz-normandiya gersogligi Shimoliy Fransiyadagi eng kuchli feodal knyazligi bo’lib qoldi; bu yangi knyazlik rasman Karolinglarga vassal-tobe edi, amalda esa ularga mutlako tobe bo’lmay, ba‘zan Parijning o’zini ham bosib olish xavfini solib turdi. Kapetinglarning idora qila boshlashi. Axir oqibatda Karolinglar ham Meroving-larning kuniga tushdi. So’nggi Karolinglar ham butunlay nochor holga tushib qoldi. X asrning oxirida ularning yerlari Fransiyaning Shimolidagi Lan shahrining o’zi bilangina cheklanib qoldi, desak bo’ladi. So’nggi Karoling Lyudovik V YAlqov o’lgandan keyin graf RobYert Zo’rning nasllari-dan biri bo’lgan Gugo Kapet nomli kishi 987 yilda zodagonlar va ruhoniylar yig’ilishi tomonidan Fransiya koroli qilib say-landi. Shunday qilib, Fransiyani yangi sulolasi — Kapetinglar sulolasim idora qila boshladi. Birinchi vaqtlarda Kapetinglar hokimiyati juda kuchsiz bo’ldi. Ancha keyinroq borib, XII va XIII asrlardagina bu sulolasi qaddini rostlab olgan Shaxar-larga suyanib turib, Fransiyani birlashtirishga va markazlash-gan davlatga asos solishga muvaffaq bo’ldi.

Buyuk Karl davrida fan va ta‘lim tizimiga asos solingan. 843-yilda Verden shahrida imperiya uchta qirollikka bo‘linib ketgan.

Asosiy adabiyotlar:

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

4. Rojer B. Beck. Linda Black. Larri S. Krieger. Fhilip S. Naylor. Dahio ibo Shabaka. World history patterns of interaction. Mc Dougle Little. USA. 2009. 5.История средных веков. Под ред. С.П. Карпова, 2 часть М. МГУ 2001.

6.История средных веков. Под ред.Г.В.Удалсовой, С.П. Карпова, 1-2 часть М. Высшая школа . МГУ. 2001.

7.Қурбангалиева Р.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув-методик қўлланма .Т: Ўқтувчи .1991. 5.Ўрта асрлар тарихи В.И.Семѐнов. Т.: Тошкент. ―Ўқитувчи ‖.1973

8. Jahon tarixi (Evropa mamlakatlariV-XV asrlarda) T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

ORIENTAL UNIVERSITETI

TARIX FAKULTETI

“IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

2022-2023-o‘quv yili

60220300 — Tarix (mamlakatlar va yo’nalishlar bo’yicha)

____ - guruh talabasi __________________________________ning

“Franklar davlatining parchalanib ketishi” mavzusidagi yozilgan kurs ishiga

TAQRIZ

Taqrizchi _________________________ _______________ _______________

Familiya, ism-sharifi imzo sana

11. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

23. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

3

4

5

6

7