EKSPERT TIZIMLARNING ASOSIY TURLARI VA ISHLATILISH (Sun`iy intellekt asoslari bo`yicha)

EKSPERT TIZIMLARNING ASOSIY TURLARI VA ISHLATILISH

SOHALARI

Ekspertdegan so`z sizga nimani anglatadi, ekspert deb atalgan inson qanday ish-

larni bajaradi? Ekspertning bajaradigan ishlarini kompyuter amalga oshira olsa

biz qanday afzalliklarga erishishimiz mumkin? Bu muammolar ustida do`stlari-

ngiz bilan birgalikda bosh qotiring va biror bir yechimga kelgandan so`ng qu-

yidagi material bilan tanishishni davom ettiring. Ma’lum muammo sohasidagi

masalalarni yechishga mo`ljallab yaratilgan intellektual sistema ekspert Sistema-

si deyiladi. Ekspert sistemalari bilimlarini to`ldirish manbai bo`lib, shu soha eks-

pertlari xizmat qiladi. Barcha ekspert sistemalarning ishi konkret muammo

sohasidan olingan qat’iy ekspert ma’lumotlariga asoslanadi.

2.Faraz qilaylik, quyidagi masalani yechish uchun ekspertlar guruhi yig`ildi: d

aryo bo`yida joylashgan korxonalardan istalgani oqizgan bo`lishi mumkin bo`l

gan neft dog`lari daryoda kuzatildi. Asosiy maqsad qaysi korxona neftni oqiz

ganini topish va ifloslanish sabab, oqibatlarini bartaraf etishdir. Eng avvalo, bund

ay masalani yechuvchi ekspert sistemasi hisoblashni bilishi kerak. Neft oqizil-

gan joyni taxminan bilish uchun neftni suvga aralashish vaqti, daryo oqi-

mi tezligi va yo`nalishi kabi ma’lumotlarni ishlatish kerak. Bunday ma’lumotlar

yig`ilib, neft oqizilgan joy taxminan aniqlangandan keyin maxsus qoidalardan,

masalan E1 va E2, foydalanib, aybdorni aniq topish mumkin. Bu qoidalar ev-

ristik qoidalar deyiladi. Evristik qoidalar oddiy qoidalar asosida emas,

balki ekspertning amaliy bilimiga asoslanadi.

E1 qoida: AGAR neft tashlangan joydan daryo oqimi bo`yicha 1 km oraliqdagi

yuqorida bir korxona joylashgan bo’lsa, u holda shu korxona neftni daryoga oqiz-

gan .

E2 qoida: AGAR neft tashlangan joydan daryo oqimi bo`yicha 1km oraliqdagi

yuqorida bir necha korxona joylashgan bo`lsa, u holda eng ko’p neft ishlatuvchi

korxona neftni daryoga oqizgan. Maqsadga erishish uchun ko`rib chiqilayotgan

variantlar sonini kamaytirishga xizmat qiluvchi va fikrlash samarasini oshiruv-

chi soddalashtirishlar qo`llaniladi. Ekspert sistemalarida evristik qoidalar asosi-

da ishlatiladigan soddalashtirish mexanizmi evristik qidiruv mexanizmi deyi-

ladi. Quyida evristik qidiruv mexanizmi keltirilgan.Evristik qidiruv mexanizmi

suvni ifloslantirgan eng ehtimoli ko`p bo`lgan aybdorni aniqlaganidan keyin, ilga-

ri surilgan gipotezani tekshirish uchun ekspert sistema boshqa qoidalar to`plami-

ni ishlatishi mumkin. Eng avvalo korxona neft quvuri sistemasidagi nosozliklar

qaraladi. Bunday evristik qoida foyda keltirishi mumkin: AGAR fabrika neft qu-

vurining 1-uchastkasidagi bosim suv bosimidan kichik bo`lsa, U HOLDA 2 yoki 3-

uchastkalarni tekshirish kerak. Bunday qoidani faqat shu sohani biluvchi inson,

ya’ni ekspert aytishi mumkin.

Ekspert sistemalarning ishlatilish sohalarini qisqacha keltiramiz:

• tibbiy diagnostika va davolash;

• kimyoviy analiz va sintez;

• molekulyar biologiya va gen injenerligi;

• sanoatda rejalashtirish va ishlab chiqarishni tashkil qilish;

• signallarni qayta ishlash;

• qurilmalar nosozligi diagnostikasi;

• geologik razvedka;

• avtomatlashtirilgan loyixalashning intellektual sistemalari;

• o`lchov sistemalari: ko`rish, boshqarish, ma’lumotlar taxlili;

• texnologik jarayonlarni boshqarish.

Intellektual va ekspert sistemalarning tuzilishi va asosiy qismlari.

Yuqoridagi olgan bilimlaringizdan foydalangan holda intellektual sistemalari-

ning tuzilishi qanday bo`lishi mumkin deb o`ylaysiz? Qanday ma’lumotlar

intellektual sistemalarning samarali ishlashiga yordam beradi? Nima qilganda

insoniyatning kompyuterlarda saqlanayotgan bilimlarini yanada foydali ravishda

ishlata olishimiz mumkin? Bu muammolar juda ham muhim va balki siz yangi ori-

ginal yechimlar taklif qilarsiz deb o`ylaymiz.

Intellektual va ekspert sistemalar uch asosiy qismdan tuzilgan: faktlar va ev-

ristikalar haqidagi bilimlar bazasi, xulosa va yechim mashinalari, insonning ma-

shina bilan muloqotini ta’minlovchi sistema.

Xulosa va yechim mashinasi sistemaning bir qismi bo`lib, bilimlar bazas

idagima’lumotlarga qoida va mantiqni tatbiq etish imkonini beradi. Masalan,

qoi-dalar asosida ko`rilgan ekspert sistemalarida “AGAR U HOLDA” qoidasi

ikki xil yo`lda tahlil qilinishi mumkin:

• to`g`ri yo`nalishda yoki ma’lumotlar asosida, ya’ni muammoni yechish uchun

yangi ma’lumotlar yoki shartlar qaraladi, hamda mos xulosa va oqibatlar tek-

shiriladi.

• teskari yo`nalishda yoki maqsad tomonidan, ya’ni muammoni yechish

uchun nazariy oqibatlar ishlab chiqiladi va uning xaqligini aniqlaydigan shartlar

tekshiriladi.

Insonning mashina bilan muloqotini ta’minlovchi sistema shunday bo`lishi ke-

rakki, unda faqat ekspert emas, balki yangi xodimlar ham ishlay olsin. Bunda qulaylik yaratuvchi “menyu”, piktogrammalar, sichqonchadan foydalanish yo`llari

ishlatiladi.

Bilimlar bazasi bilimlarni belgilar shaklida saqlaydi. Aniqrok aytganda, unga

sonlar jadvali, kattaliklar qiymati diapazoni va hokazolar kirishi mumkin.

Lekin bilimlar bazasining asosini faktlar va evristikalar tashkil etadi. Bilimlar ba-

zasidagi faktlar tarkibiga ob’ektlarning bayoni, ularning belgilari va ekspert siste-

masini ishlatish sohasiga mos keluvchi sonli qiymatlar kiradi. Masalan, texno-

logik jarayonlarni boshqarish sistemasi uchun bilimlar bazasi tarkibiga konkret

korxonaning yoki uning bir qismining bayoni, alohida komponentlar xarakteris-

tikalari, datchiklardan olingan qiymatlar, zaxiralar sostavi va hokazo kirish

mumkin.Evristikalar yoki qoidalar konkret muammoni yechish uchun faktlar asosida xulosa chiqarish yo`lini bildiradi. Bu bilimlar asosan oldingi tajribaga asoslanadi va undan ekspertlar doim foydalanishadi. Lekin ko`pincha u sir tutiladi.

Bilimlarni shunday jarayon sifatida tavsiflash mumkinki, bu jarayonda ekspert sis-

tema yaratuvchilari tomonidan informatsiya “qidirib topiladi va boyitiladi”. Texno-

logik jarayonlarni boshqarish sistemalari uchun bu bilimlar bunday qoidalar turku-

mini o`zida saqlashi mumkin: zavodni yoki biror podsistemani profilaktik re-

mont qilish kerak bo`lsa, joriy narxlarga ko`ra qancha zaxira hajmi saqlash

mumkin, yoki nosozliklarni diagnostika qilish qoidasi va ularni bartaraf etish

bo`yicha takliflar va hokazo. Ekspert sistemalarning laboratoriyalar yoki

butun firmalar mutaxassislari uchun ahamiyati bir qancha aspektlarda namoyon

bo`ladi:

a) ekspert bilimlarni yig`ish, aniqlash, kodlashtirish va tarqatish;

b) inson imkoniyatlaridan yuqori bo`lgan muammolarni yechish;

c) bir inson qamrab olish mumkin bo`lmagan bilimlar hajmini talab qilu

vchi

muammolarni yechish;

d)bir necha sohalar bo`yicha ekspert bilimlar talab qilinadigan muammolarni

yechish;

e) kollektivning eng nozik qadriyati - kollektiv xotirani saqlash;

f) yangi texnologiyani qo`llash

hisobiga yuqori rakobatbardoshlikni ta’minlash.

6 . Kompleks bilimlar bazasini yaratish mashinaning xatosiz ishlashi va bir

necha ekspertlarning bilimi sintezi asosida keng imkoniyatlar ochadi. Agar bilim-

lar bazasi bir necha soha informatsiyasini birlashtirsa, bunday bilimlar yig’indisi

qo`shimcha qiymatga ega bo`ladi. Ekspert sistemalarning yuqorida qayd etil-

gan "kollektiv xotira"ni saqlash nuqtai nazaridan ham ahamiyati katta. Ko`p

korxonalar yuqori malakali mutaxassislarni yo`qotish muammosiga duch kela-

dilar. Bunga ularning boshqa ishga o`tishi, yoki yuqori lavozimga ko`tarilishi,

yoki o`limi, yoki pensiyaga chiqishi sabab bo`lishi mumkin. Bir qancha firmalar

o`zlarining eng qimmatli xodimlari ekspert tajribalarini saqlab qolish uchun eks-

pert sistemalarini qo`llay boshladilar. Bu bilimlarni saqlab qolish va ishdan ket-

gan ekspert o`rnini yangisi bilan oson to`ldirish imkonini beradi. Iqtisodiy po-

zitsiyadan esa ekspert sistemaning axamiyati shundaki, u firmaning raqobatbar-

doshligini oshiradi. Bu shuni bildiradiki, ekspert sistemani birinchi bo’lib qo’l-

lagan kompaniya uni qo`llamaganlardan albatta oldinga chiqib oladi.

Ekspert tizimlardan foydalanish va ularni yaratish

Ekspert tizimlar — bu sun'iy intellektning yorqin va tez rivojlanadigan

soha-

laridan biridir. ETlar maslahat beradi, tahlil qiladi, sinflarga ajratadi va diag-

noz qo'yadi. Ular odatda mutaxassis tomonidan ekspertiza o'tkazilib, yechiladi-

gan masalalarga yo'naltirilgandir. Protsedura tahlil ishlatadigan mashina dastur-

laridan farq qilib, ETlar deduktiv fikrlash asosida kichik predmet sohada ma-

salani hal etadi, bu tizimlar ko'pgina hollarda yaxshi tuzilmagan va aniqlan-

magan masalalarning yechimini topa olish bilan farqlanadi. Ular evristik qoi-

dalar yordamida masalani aniq bo'lmagan qismlarini mantiqan to'ldirishadi, bu

esa kerakli bilimlar yoki vaqt yetishmasligi bois butunlay tahlil qilib bo'lmaydi-

gan tizimlarga juda ham to'g'ri keladi. ETlarning afzal shundaki, ular bilimlar-

ni to'play olish, uzoq vaqt saqlash, eskilarini yangilay olish kabi xususiyatlar-

ga ega. Bu xususiyatlar ma'lum bir korxonada ma'lum vaqtgacha mutaxas-

sislarsiz, nisbatan mustaqil ishlash imkoniyatini yaratadi. Bilimlarni to'plash,

eng yaxshi va tekshirilgan yechimlarni qoilab, korxonada ishlayotgan mutaxas-

sislarning malakasini oshirish imkonini beradi. Sun'iy intellektning mashina sa-

noati va iqtisodda qo'llanishi ETlarga asoslangan. Ular yordamida mahsulot sifa-

tini oshirish va vaqtni tejash, shuningdek ish unumi va mutaxassis malakasini oshi-

rish yaxshi natijalar bermoqda.

Mahsulot tizimlari uchta asosiy komponentlardan iborat:

• Bilim bazalari yoki qoidalar to'plami;

• Ishchi xotira;

• Chiqarish mexanizmi.

Bu tizimda biror masala yechilganda: bilimlar bazasida kerakli qoidalar t

o'pla-

nadi, muayyan masalaga taalluqli to'plangan bilimlar, qoidalar asosiy ishchi xoti-

rasida ishlanadi va yangi qonun-qoidalar natija sifatida chiqarish mexanizmi

orqali olinadi. Odatda, logika masalalarini yechishda ikkita usul qo’llaniladi: birin-

chi usulda ishchi xotiralardagi boshlang'ich informatsiyani olish, boshqa yordam-

chi narsalardan foydalanib, qoidalarni qo'llash ishlari bajariladi. Bu usul to’g’ri

zanjirli fikrlash deyiladi. Bilimlarga asoslangan tizimlar qo'llanilish sohasin

i birnechta asosiy sinflarga guruhlash mumkin: bular tibbiyot diagnostikasi,

nazorat qilish va boshqarish, mexanika va elektr qurilmalar diagnostikasi,

o’qitish va hokazo.

Tibbiyot diagnostikasi. Diagnostik tizimlar organizm faoliyati buzilishi va ular-

ni keltirib chiqarish sabablari orasidagi bog'liqlikni topish uchun xizmat qiladi.

MYCIN tizimi eng ko'p tarqalgan tizim hisoblanadi (u davolanayotgan odam

miningit yoki bakterial infeksiyalar yuqtiril-

ganda) diagnostika va kuzatuv olib borish uchun qo'llaniladi. Uning birinchi

g'oyasi 1970-yillar o’rtalarida Stendford Universitetida ishlab chiqilgan edi.

Ayni vaqtda bu tizim mutaxassis vrach kabi diagnoz qo'yish imkoniyatiga ega. U

shuningdek, kengaytirilgan bilimlar bazasiga ega. Bu esa uni tibbiyot sohasida qo'll

ash imkoniyatini yaratadi.

Prognozlash. Prognozlash tizimlari ayni vaqtdagi holatga qarab kelib chiqu

v-chi natija va hodisalarni oldindan aytib berish imkoniyatiga ega. «Uollstrit egal-

lash» DASTUR tizimi bozorning konyunkturasini tahlil qilib, algoritmlarning sta-

tistik usullari yordamida siz uchun kapital mablag'ingizda yuqori samara bilan

foydalanishingizni maslahat berishi mumkin. Ular bilimlarga asoslangan tizim-

larga kirmaydi, chunki oddiy dasturlash protsedura va algoritmlari qo'llanilgan-

dir. Sizning mablag'ingizni bozor konyunkturasini o'rgangan holda aniq ko'paytira-

digan ETlar hali yaratilmagan bo'lsada, ob-havoni oldindan aytib beruvchi hosil-

dorlik va yo'lovchilarning sonini oldinda aniqlovchi ma'lumot tizimlari tobora

keng qo'llanilmoqda. Hatto shaxsiy Kompyuterga oddiy tizimni o'rnatib, siz ob-

havo ma'lumotini olishingiz mumkin.

Rejalashtirish. Rejalashtirish tizimlari ko'p o'zgaruvchilar ishlatiladigan masala-

larda aniq bir maqsadga erishish uchun qo'llaniladi. Savdo-sotiq sohasida Da-

mashqning «Informat» firmasi birinchilardan bo'lib, o'zining sotib oluvchilariga

foydalanuvchining talablari va imkoniyatiga mos keluvchi Kompyuter topish

imkoniyatini 15 minutli konsultatsiya sifatida firma ofisining zaliga o'rnatilgan 13

ta ishlab turuvchi stansiyalar yordamida amalga oshirdilar. Bundan tashqari

«Boeing» kompaniyasi ET larni kosmik stansiyalarni loyihalashtirish, vertolyotlar

ta'miri va samolyot dvigatellarining ishdan chiqish sabablarini topishda qo'lla-

moqdalar. DEC firmasi tomonidan ishlab chiqilgan XCON ekspert tizimi foy-

dalanuvchi talabiga mos kelgan holda VAX tipidagi Kompyuter tizimlarining tuzi-

lishini aniqlash yoki o'zgartirish uchun xizmat qiladi. Shuningdek, DEC tomo-

nidan yanada kuchliroq bo'lgan XKEL tizimi ishlab chiqilgan. U XCON tizimi-

ning bilimlar omborini o'z ichiga olgani holda foydalanuvchiga kerakli tuzilish-

dagi hisoblash tizimini tanlash imkonini beradi. XKEL XCON dan farq qilgani

holda interaktiv bo’ladi.

Interpretatsiyalash. Interpretatsiyalovchi tizimlar kuzatish natijalari asosida

ma'lum bir xulosani keltirib chiqarish imkoniyatiga egadir. Prokpector tizimi

interpretatsiyalash tipidagi mashhur tizimlardan biri hisoblanib, 9 ta ekspertning

bilimlarini o'zida jamlagandir. Ekspertizaning 9 ta usulini uyg'unlashtirgan ti-

zim katta qiymatdagi qazilma boyliklarni aniqlab beradi.

Ekspert tizimni qo'llash mezoni

Bir qator masalalar borki, ularni bilimlarga asoslangan tizimda yechimini t

opishistalgan boshqa yo'llar bilan topishdan oson kechadi. Bu tizimlardan foy

dala-nilganda quyidagi mezonlarga asoslangan holda ish yuritiladi:

• Ma'lumot va bilimlar ishonchli, vaqt o'tishi bilan o'zgarmaydi;

• Bo'lishi mumkin yechimining ko'lami katta emas;

• Masala yechimini topishda formal fikrlamaydi. Bilimlarga asoslangan tiziml

ar borki, ular masala yechimini abstrakt tushunchalar yordamida yecha

olmaydi-

lar. Masala yechimi protsedura tahliliga bog'liq bo'lgan hollarda bilimlarga asoslan

gan tizimlarga nisbatan, oddiy dastur mahsulotlari yaxshiroq natija beradi. Bilim-

larga asoslangan tizimlar ko'proq formal fikr yuritish kerak bo'lgan hollarda yax-

shi natija beradi:

• hech bo'lmaganda, o'z bilimlarini shakllantirib, ularni masala yechishdagi us asoslab bera oladigan bitta bo'lsa ham ekspert bo'lishi kerak.

ET larni quyidagi masalalarni yechishda qo'llash maqsadga muvofiq emas:

1. Oddiy matematik usul bilan, formal o'zgartirish va protsedura

tahlili yordamida yechiladigan masalalarda;

2. Aniqlash masalalarida, chunki ular raqamli usullar yordamida yechiladi;

3. Yechimi haqida ma'lumot bo'lmagan masalalarda.

Ekspert tizimlardan foydalanish

Hatto, hozirda katta EHM da ham, kichik EHM da ham yaxshi ishlaydigan

ekspert,

tizimlar, odam ekspertga nisbatan ma'lum chegaralanishga ega.

1. Ko'pchilik ET foydalanuvchi tomonidan ishlatishga yaroqli emas. Agar

siz bu tizimlar bilan avvaldan ishlamagan bo'lsangiz, unda siz katta qiyinchi-

liklarga duch kelishingiz mumkin. Ko'pchilik tizimlar faqatgina bilimlar bazasi-

dan yaratuvchi ekspertlar tomonidan foydalanishlari mumkin.

2. Odatda bu tizimlarda qo'llaniladigan savol-

javob rejimi, yechimni olishni qi-

yinlashtiradi. Masalan, MYCIN tizimidan foydalanmagan vrach, tizimdan foyda-

langanga nisbatan yechimga tezroq ega bo'lishi mumkin (ko'pgina hollarda

shunday bo'ladi).

3. Ekspertiza seansidan keyin tizimni ishlata bilish darajasi o'zgarmaydi.

4. Ekspertlardan olingan bilimlarni mashinada effektiv holda ishlatadigan ko'r

inishga keltirish haligacha muammoligicha qolmoqda.

5. ET larni o'qitish mumkin emas, ular ongli fikrlay olmaydi. Uy mushugi

maxsus

o'rgatmasdan ham oddiy vazifalarni bajarishi mumkin, yosh bolaning

idishdagi

suvni ustiga ongli holda to'ka olmasligi tabiiy holdir, lekin Komp’yuter

kla-viaturasiga kofeni to'ka boshlasangiz, uning klaviaturani tortib olishga

«aqli» yet-masligi aniqdir.

6. ET larni katta predmet sohada qo'llab bo'lmaydi. Ulardan foydalaishda

ekspaert

bir necha minut yoki bir necha soatda yechimni bera olishi mumkin bo’lgan

kichik

predmet sohalar bilan chegaralangan.

7. Ekspertlar bo'lmagan soha (masalan, astrologiya) da ET lardan

foydalanib

bo'lmaydi.

8. ET larni faqat kognitiv masalalarni yechish uchun jalb qilish maqsadga

muvofiq. Tennis, velosiped poygasi ET uchun predmet soha bo'la olmaydi,lekin bu tizimlarni futbol komandalarini tahrirlashda ishlatish mumkin.

9. Agar natijaning formal usullari yoki shu masalaga o'xshash masala bo'l

masa,inson-ekspert yechimni topish uchun masalaga ongli yondashadi.

10. Yechim ming xil hodisa va vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan o'zgaru

vchilarga bog’liq bo'lsa, bilimlarga asoslangan tizimlar to'liq tahlil uchunyaroqsizekanligi kelib chiqadi. Bunday hollarda oddiy tildagi ma'lumotlar bazasi interfeysini ishlatgan ma'quldir.

Ekspert tizimlarning ekspert insonlarga nisbatan yutuqlari

ET lar ekspert-insonlarga nisbatan ma'lum yutuqlarga ega:

1. Ular shoshilinch xulosa chiqarmaydi.

2. Bu tizimlar bir-

biriga bog'liq holda ishlab, barcha fikrlarni qarab chiqib eng yaxshi natija

beradiganini tanlaydi.

3. Bilimlar ombori juda katta bo'lishi mumkin. Bir marta kiritilgan bilimlar, mashina xotirasida abadiy qoladi. Inson esa cheklangan bilimlar omboriga ega

bo'lgani uchun, ko'p vaqt ishlatilmay kelgan ma'lumotlar esdan chiqib, yo'qolib ke-

tadi.

4. ETlarning «shovqin»ga bardoshi yuqoridir. Ekspert masala yechimi bilan

umuman bog'liq bo'lmagan tashqi ta'sirlar ostida noto'g'ri fikrga kelishi mum-

kin. Boshqa sohalardagi bilimlardan xabarsiz ETlar shovqinga bardoshlidir.

Vaqt o'tishi bilan bilimlarga asoslangan tizimlar foydalanuvchi tomonidan bilimlar

yozish va tarqatish usuli sifatida qaralishi mumkin. Boshqa Komp’yuter das-

tur mahsulotlari kabi ETlar ham masala yechish borasida insonning o'rnini bosa

olmaydi, lekin masalani tez va samarali hal etishi uchun mehnat quroli bo'lib

xizmat qiladi.

5. Bu tizimlar mutaxassis o'rnini bosa olmaydi, aksincha uning qo'lidagi qurol

bo'lib hisoblanadi. Ekspert tizim turlari 1960-70-yillarda ishlab chiqilgan ETlar o'zlarining sohalarida klassik hisoblanadi. Kelib chiqishi, ularning sohasi va qo'llanilgan fikrlar, usullari va dastur ta'minotiga qarab, bir necha sinflarga bo'lish mumkin:

1. META-DENDRAL. DENDRAL tizimi eksperimental ma'lumotlarga (massa-

spektrografiya, yadro magnit rezonansi va boshqalar) bog'liq holda kimyoviy

birikmaning tuzilishini mumkin bo'lgan holini aniqlaydi. META-DENDRAL

uchun bilimlar olish jarayonini avtomatlashtiradi va kimyoviy birikma qismlari-

ning tuzilish qoidalarini keltirib chiqaradi.

2.MYCIN-EMYCIN-TEIREIAK-RUFF-NERMYCIN. Bular medisina ET lari bo’-lib hisoblanadi.

3. PROKPEKTOR-KAK. PROKPEKTOR - geologik tahlil asosida yer osti

qazilmalarini topuvchi tizim. KAK esa PROKPEKTOR uchun bilim olish tizi

mi.

4. CAKNET-EXPERT - ko'z kasalliklari diagnostikasi va ularning oldini olish bo'-

yicha maslahat beruvchi ET dir. Uning asosida EXPERT bilimlar ishlab chiqi-

lib, uning yordami orqali bir necha meditsina tizimlari ishlab chiqilgan.

5. HEARKAY HEARKAY-2;HEARKAY-3;AGE – Bu qatordagi birinchi

ikkita tizim qo'shilib inson nutqi so'zlarini maxsus lug'at orqali aniqlovchi intellektual tizimdir. Bu tizim original strukturasi, ya'ni e'lonlar taxtasi — tizimning ayni vaqtdagi ishining natijalari, chuqur ma'lumotlar bazasini ifodalash orqali ajralib turadi. Keyinchalik shu tizimlar asosida ETlarni yaratish uchun HEARKAY3

va AGE (Attemrt tr Generalize) instrumental tizimlari yaratildi.

6. SM (Artificial Mathematician — Sun'iy Matematik) va EURIKCO tizi

mlari Stenford Universitetida doktor D. Lenat tomonidan qidiruv va o'qitish

maqsadlarida ishlab chiqildi. Lenatning o'ylashicha, ETlar samaradorligi ulardagi joylashgan bilimlarga bog'liq bo'ladi. Uning fikricha, tizim o'qitish qobilyatiga ega bo'lishi uchun, unga 1000000 ga yaqin umumiy xarakterdagi ma'lumotlarni kiritis kerak. Shuningdek, Lenat kichik bir sohani o'rganishga qaratilgan bilimlar hajmi kichik ET larni yaratish maqsadga muvofiq emasligini ta'kidlaydi. SM tizimiga 100 ga yaqin chiqish qoidalari va 200 dan ortiq matematik nazariya va tasavvurlarni ko'ra oluvchi o'qitishning evristik algoritmlari jamlangan edi. Boshidantizim ishining natijalari yuqori baholandi.U natural qator va oddiy sonlar tushun-

chalarini ifodalash imkonini berdi. Bundan tashqari, tizim Goldbax gipotezasi-

ning varianti, ya'ni har qanday ikkidan katta juft sonni, ikkita oddiy sonlar yig'in-

disi shaklida yozish mumkinligini sintezladi. Bu gipotezani to'g'riligi yoki in-

kor etish kerakligi haligacha aniq emas. Tizimning keyingi rivojlanish jarayoni

to'xtab qoldi. Boshida namoyon etilgan matematik imkoniyatlarga qaramasdan,

tizim evristik qoidalarni keltirib chiqara olmasligi, faqat dastlabki kiritilgan

qoidalardan kelib chiqqan holda ish yuritishi aniqlandi. EURIKCO tizimini yara-

tishda SM tizimida belgilangan kamchiliklarni yo'q qilish usuli qo'llab ko'rildi. SM

tizimidek EURIKCO yordamida olingan natijalar yuqori baholandi. Shuningdek,

EURIKCO juda qaltis o'yinlarda ishtirok eta olishi ta'kidlandi. Uning yordamida

AQSH ning harbiy dengiz floti tomonidan original mo'ljallangan bosqichma-

bosqich bajarladigan yurishlarga ega bo'lgan strategiya ishlab chiqildi. Bu bos-

qichlardan biri yaroqsiz bo'lgan harbiy dengiz floti kemalarini cho'ktirishdan ibo-

rat. Bunda butun qolgan kemalarga keng joy qoladi. Ammo bir qancha vaqtdan ke-

yin, tizim hamisha ham o'zidagi qoidalarni qayta tuza olmasligi ma'lum bo'ldi.

U faqat sutkaning ma'lum bir vaqtida dasturlashtiruvchiga murojaat qilish ke-

rak bo'lgan holda, bu qoidani qo'pol ravishda buzadi. Shunday qilib, EURIKCO

tizimi ham ishlab chiqaruvchi tomonidan belgilangan chegaraga yetib, rivojla-

nishdan to'xtadi. 1990-yildan boshlab doktor Lenat bir guruh olimlar boshchi-

16

ligida intellektual tizimni yaratish uchun kerak bo'ladigan bir necha ming bilim-

lar elementlarini kodlash va kiritish proyekti bilan mashg'ul bo'ldi. Bu proyekt

Cyc deb atalgan (Cyc «NHK» — inglizcha enciklipedia so'zidan).

Ekspert tizimlarni yaratish

• ET larning yaratishdagi muammolar va ularni ishlab chiqarish

• ET dagi bilimlar tarkibi

• Produksion tizimlarda xulosani boshqarish

Et larning yaratishdagi muammolar va ularni ishlab chiqarish.1970-

yillar-

dan boshlab ETlar sun'iy intellekt sohasida bosh yo'nalish bo'lib qoldi. Sun'iy intel-

lektning avval ishlab chiqilgan usullari: bilimlarni tasavvur qilish, fikrlab xulo-

sa chiqarish, evristik qidirish va boshqalar ETlarda o'z aksini topdi. Faqat ET

largina bu kuchli usullar yordamida katta iqtisodiy imkoniyatlarni yuzaga kel-

tirishdi. ETlar va ularni ishlab chiqish uchun kerak bo'ladigan ro'yxati mingdan or-

tiq tizimni o'z ichiga olgan dastur mahsulotlari 1987-yilda AQSHda nashr etil-

gan. Rivojlangan mamlakatlarda ularni ishlab chiqarish va tatbiq qilish bilan

yuzdan ortiq firmalar mashg'uldir. Ammo, boshidanoq ETlarning keng tarqalishi va

ishlab chiqarilishini sekinlashtirib, murakkablashtiruvchi qiyinchiliklar yuzaga ke-

lib chiqdi. Ular ETlarni ishlab chiqish usullaridan kelib chiqadi. Birinchisi, masala-

ning qo'yilishi bilan bog'liq bo'lgan qiyinchilik. Ko'pchilik firmalar sun'iy intellekt

usullarini to'liq o'rganilmagani holda ETlarni ishlab chiqarish vaqtida ularning

imkoniyatini oshirib ko'rsatadilar. Foydalanuvchi izlanish sohasidagi ko'pgina

masalalarni erkin fikrlab yecha oluvchi tizimni ko'rishni xohlaydi. Bundan esa,

ETlarni yaratish uchun oddiy boshlang'ich ko'rsatmalar: «tasvirlarni qayta ishlash

ETini yaratish», «bolalardagi muvozanat - harakat apparati kasalliklarini davolash

ETini yaratish» kabilar. Ammo, awal ta'kidlanganidek, masala qo'yilishi qancha

umumlashtirilsa, evristik qoidalarga asoslanib yechimini topish shunchalik o'z

kuchini yo'qotadi. Shuning uchun, boshlang'ich vaqtlarda, agar ishlab chiquvc

17

hida ma'lum bir malaka bo'lmasa, unchalik qiyin va oddiy algoritmik yechimi

bo'lmagan masalalarni yechishga qaratilgan ETlarni ishlab chiqish maqsadga mu-

vofiqdir. Bundan tashqari, shu masalani qo'lda yechish usullari bo'lishi ham

muhim rol o'ynaydi. ETlarni ishlab chiqishda faqatgina masala shartining aniqli-

gidan tashqari, «qo'l usuli»ning bo'lishi maqsadga muvofiq, aks holda ET ni yara-

tish o'z ma'nosini yo'qotadi. Ikkinchi va asosiysi - bu bilimlarni olishda yuzaga ke-

ladigan qiyinchilik. Bu qiyinchilik ekspert insonlar o'z bilimlarini ETlarga be-

rayotganida yuzaga keladi. Demak, Kompyuter tizimini o'qitish uchun, eng avvalo

bu bilimlarni ma'lum bir ko'rinishda tizimlashtirib, «Oq qog`ozga» tushirish ke-

rak. Aksariyat ekspertlar (matematiklar bundan mustasno bo'lishi mumkin) o'z

bilimlarini kundalik hayotda yaxshi qo'llay olsalar ham ularning bir qismini tahrir

qilib, tizimlashgan ko'rinishga keltirishga qiynaladilar. Aniqlanishicha, bilimlar-

ni bu holatga keltirish uchun yurist yoki mediklarga nisbatan matematik yoki

dasturlashtiruvchilarda ko'proq uchraydigan fikr yuritishning tizimtik usuli

judayordam beradi. Bundan tashqari, bir tomondan matematik fikrlash sohasi

va bilimlarni tasavvur qilish usullari, boshqa tomondan esa EHM imkoniyatl

ari, dasturlashtirish tizim va

tilini mukammal bilish talab etiladi. Shunday qilib, eks-

pert va ekspert (Kompyuter ) tizimlari orasida «dallol» vazifasini o'tovchi mu-

taxassislar faoliyat olib borishadi. Ular bilimlar injenerlari (knowledge enginee-

rik) deb, hodisaning o'zi esa bilimlar injeneriyasi deb atala boshlandi. Rivojlan-

gan mamlakatlarda «bilimlar injeneri» mutaxassisligi ko'pgina oliy o'quv yurtlari

da kiritilgan bo'lib, bizda esa tizimlashgan dasturlashtirish mutaxassisligi doira-

sida o'rganiladi. Ko'pgina hollarda ekspert va bilimlar injeneri vazifasini bir odam

bajara olmaydi.Tajribalarning ko'rsatishicha,boshlang'ich bilimlarni egallash uchun

uch xil mutaxassisliklar: ekspert, bilimlar injeneri va ET ni ishlab chiqaruvchining

umumiy harakati kerak. Yana bir muammo — bu ETlarni yaratish uchun juda ko'p

mehnat bilimlar bazasini boshqarish vositalari, fikrlab xulosa chiqarish, foydala-

nuvchi bilan dialogli bog'lanish va boshqalar talab etilishidadir. Dastur hajmi

juda kattaligi va dasturlash usuli xilma-xilligi tufayli, birinchi bosqichda tizim-

18

ning oddiy murakkablashtirilmagan boshlang'ich variantini yaratish maqsadga

muvofiqdir. Bunda foydalanuvchi uchun ET ni rejalashtirilgan imkoniyatlarini

umumiy holda bo'lsa ham ko'rsatish, ishlab chiqaruvchi uchun tizimning kam-

chiliklarini yo'qotib, uni mukammalroq ko'rinishga keltirishga imkon yaratadi. Bu

tizimlar va ular uchun yaratilgan apparat ta'minoti yaroqsiz ekanligi e'tirof etil-

gandan keyin, kuzatuvchilar ayni vaqtdagi ET larni yaratish texnologiyasi talab-

ga javob bermaydi, degan xulosaga kelishdi. Oxirgi 10 yillik ichida ET lar ho-

zirgi vaqtdagi eng samarali tizimlar bilan chambarchas bog'landi. Ularni sog'liqni

saqlashda, sug'urta qilishda, bank ishi va boshqa sohalarda qoidalarga tayangan

holda yechimlarni topish uchun samarali vositalar sifatida qo'llanmoqda. Hozir

gi kunda bilimlar bazasi katta tizim ichiga joylashtirilgandir. Ular internetda qi-

diruv olib boruvchi bog'lovchi DASTUR larni markazida joylashgan va foyda-

lanuvchilar uchun informatsiya oqimini boshqarishga ko'maklashadi. Bilimlar

bazasidan iborat tizim rivojlanishini kuchaytirgan omillarni ko'rib chiqamiz: bilim-

lar bazasi texnologiyasi yordamida pullarni tejashni bilib olgan kompaniyalar

ularni Kompyuter ekspertizasiz tasavvur etib bo'lmaydigan maxsus biznes jarayo-

niga joylashtiradilar. Ekspert tizimlari sun’iy intellektdan foydalanishga asoslan-

gan.Ekspert tizimlarini axborot tizimlari sinfi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. U

foydalanuvchining roziligidan qat’iy nazar ma’lumotlarni tahlil va tahrir eta

oluvchi, qarorni tahlil etib qabul qiladigan, tahliliytasnifiy vazifalarni bajara ola-

digan ma’lumotlar va bilimlar bazasiga ega. Jumladan, ekspert tizimlari keladi-

gan axborotlarni guruxlarga bo‘lib tashlay oladi, xulosa chiqaradi, identifikat-

siyalaydi, tashxis qo‘yadi, bashoratlashga o‘rgatadi, sharhlab beradi va hokazo.

Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari quyidagicha:

yaqin davrlargacha EHMda echish qiyin yoki umuman echib bo‘lmaydigan d

eb sanaluvchi murakkab masalalarning yangi sinfini echish, optimallashtirish va

(yoki) bahosini olish imkoniyati;

 dasturchi bo‘lmagan foydalanuvchiga(eng oxiridagi foydalanuvchilar) o‘z ti

lida suhbat yuritish

19

va kompyuterdan samarali foydalanish uchun axborotni vizualizat-

siyalash usullarini qo‘llash imkoniyatini ta’minlash;

yanada ishonchli va malakali xulosa chiqarish yoki qaror qabul qilish uchun

eks-pert tizimini mustaqil o’rganish, bilimlardan foydalanish qoidalari, bilimlarning

to‘planishi;

foydalanuvchi axborot yo‘qligi tufayli yoki axborotning haddan ziyod rang-

barangligi, yoki xatto kompyuter yordamida ham odatdagi qarorni qabul qilish-

ning cho‘zilib ketilishi tufayli yecha olmaydigan savollar yoki muammolarni hal

etish;

 takomillashgan asboblar va ushbu tizimdagi foydalanuvchi mutaxassi

sning shaxsiy tajribasidan foydalanish hisobiga

yakka tartibdagi ixtisoslashgan eks-pert tizimlarini yaratish imkoniyati;

ekspert tizimining asosi qaror qabul qilish jarayonini shakllantirish

maqsadida tuzilgan bilimlar majmui (bilimlar bazasi) sanaladi.

Axborot ta’minotining

alohida yaxlit strukturasi ko‘rinishida yaqqol ko‘zga tashlangan va tashkil etilgan

predmet sohasi xaqidagi bilim boshqa bilim turlaridan, masalan, umumiy bilimdan

ajralib turadi. Bilimlar bazasi asosiy ekspert tizimi sanaladi. Bilimlar fikrlash va

vazifalarni hal etish usuliga imkonberuvchi aniq ko‘rinishda ifodalanadi va

qaror qabul qilishni soddalashtirishga ko‘maklashadi. Ekspert tizimining asosli-

gini ta’minlovchi bilimlar bazasi tashkilotning bo‘linmalaridagi mutaxassislar bi-

limini, tajrabasini o‘zida mujassamlashtiradi va institutsional bilimlarni (ixtisos-

lashganlar majmuini,yangilanayotgan strategiyalar, qarorlar uslublari) ifodalaydi.

Bilim va qoidalarni turli aspektlarda ko‘rib chiqish mumkin: chuqur va yuzaki;

sifat va miqdoriy; taxminiy(noaniq) va aniq;

muayyan va umumiy;

Foydalanuvchilar bilim bazasini samarali boshqaruv qarorlarini olish uchun qo‘lla

shlari mumkin. tavsifiy va ko‘rsatma (yo‘lyo‘riq) beruvchi. Ma’lumotlar bazalari-

20

dan foydalanish texnologiyasi FOYDALANUVCHI EKSPERT BLOKI TUSHUN-

TIRISH BILIMLARNI O’ZLASHTIRISH BLOKI BLOKI BLOKI MANTIQIY

XULOSA BLOKI BILIMLAR BAZASI

Ekspert – bu muayyan predmet sohasida samarali yechim topa oluvchi muta-

xassis. Bilimlarni o‘zlashtirish bloki ma’lumotlar bazasining to‘planishini,

bilim va ma’lumotlar modifikatsiyasi bosqichini aks ettiradi. Bilimlar bazasi-

ning fikrlash darajasidagi yuqori sifatli tajribadan foydalanish imkoniyatini aks et-

tiradi.Mantiqiy xulosalar bloki qoidalarni faktlar bilan qiyoslagan holda xulosalar

mantiqini yuzaga keltiradi.Unchalik ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlar bilan ish-

lash chog‘ida noaniq mantiq, zaif ishonch yuzaga keladi. Tushuntirish (izohlash)

blok foydalanuvchining texnologiyada bilimlar bazasidan foydalanish ketma-

ketligini aks ettiradi va «nima uchun?» degan savolga javob beruvchi xulosaga ke-

ladi. Hozirgi vaqtda bilimlar bazasining joriy etilishi kasbiy bilimlarning to‘pla-nish

sur’ati bilan belgilanadi. Kasbiy faoliyatning shakllantiruvchi, ya’ni EHM ba-

zasida avtomatlashtiradigan qismi bu inson tomonidan to‘plangan bilimlarning

uncha katta bo‘lmagan qismidir. To‘plangan bilimlarning kattagina qatlami-

ni yakka tartibda yig‘iladigan bilimlar tashkil etadi. Bilimlarni strukturalashtirish

yoki rasmiylashtirish bilimlarni taqdim etishning turli usullariga asoslangan.

Zamonaviy axborot tizimlarida eng ko‘p faktlar va qoidalar usulidan

foydalaniladi. Ular ayrim predmet sohalaridagi jarayonlarni bayon etishning tabiiy

usulini bayon etadi. Tavsiya, qoidalar odatda ko‘rsatma, strategiyalarni taqdim

etishning formal(rasmiyatchilik) usulini ta’minlaydi. Ular agar predmet bilimlari

biror sohadagi masalani echish bo‘yicha to‘plangan amaliy tasavvurlardan paydo

bo‘lgandagina to‘g‘ri keladi. Qoidalar ko‘pincha «Agar bu...» xilidagi tasdiq ko‘-

rinishda ifodalanadi. Bilimlar bazasida predmet sohasini bayon etish ma’lu-

motlarni tashkil etish va taqdim etish, vazifalarni shakllantirish, qayta shakllan-

tirish va echish usullarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Predmet sohasi

tushunchasi(obyektlari) ramzlar yordamida tasavvur qilinadi. Masalan, bu

ramz bank tizimi uchun mijoz, jamg‘arma vositasi, operatsiya, vazifa va

shu kabilar bo‘lishi mumkin. Tushunchalarni manipulyasiya qilish uchun

21

munosabatlar aniqlanadi, turli strategiyalar (mantiqiy yoki tajriba natijasida

olingan) qo‘llaniladi. Bilimlarni taqdim etish, ularni tarkiblashtirish tushuncha-

larni,murakkab, oddiy bo‘lmagan vazifalarni nazarda tutadi. Shuninguchun qoida-

lar hambilimlar bazasida murakkab yoki ko‘p miqdorda va hajmda bo‘ladi. Ekspert

tizimlari shunday ishlab chiqiladiki, bunda yechim tanlash mantiqini asoslash va

o‘rganish hisobga olinadi. Ko‘pgina ekspert tizimlarida tushuntirish (izohlash)

mexanizmi

bo‘ladi. Mazkur mexanizm qanday qilib tizim ushbu qarorga kelganini

tushuntirish uchun zarur

bo‘lgan bilimlardan foydalanadi. Bunda ekspert tizimini

qo‘llash, undan foydalanish va harakat chegarasini aniqlash juda muhimdir

bo’yi-chaAxborot texnologiyasining ekspert tizimida foydalaniladigan asosiy

kom-ponentlari a (tarkibiy qismlari) quyidagilar: foydalanuvchining interfeysi,

bilimlar bazasi, interpretetor, x a tizimni yaratish moduli. Ekspert tizimlarining

axborot texnologiyalari asosiy komponentlari.

Foydalanuvchining interfeysi. Foydalanuvchi ekspert tizimiga buyruq va

axbo-rot

kiritish hamda uning buyrug‘i orqali chiqadigan axborotni olish uchun foydala-

niladi. Komanda (buyruq)lar o‘z ichiga bilimlarni qayta ishlash jarayoni boshqar-

maydigan parametrlarini oladi.Axborot odatda ma’lum bir tanaffuslar bilan beriladi

gan qiymat, ahamiyat shaklida beriladi. Foydalanuvchi axborotni kiritishning to‘rt-

ta uslubidan foydalanishi mumkin: menyu, buyruq (komanda), tabiiy til,

shaxsiy interfeys. Ekspert tizimining texnologiyasi chiqadigan axborot sifatida na-

faqat qarorni, shuningdek zarurtushuntirishni olish imkoniyatini ham ko‘rib chiqa-

di. Odatda ikki xil tushuntirish farqlab ko‘rsatiladi. Ya’ni:

 so‘rov bo‘yicha beriladigan tushuntirish.Bunda foydalanuvchi har qanday

paytda ekspert tizimidan o‘z hattiharakatlarini izohlashni talab etishi mumkin;

22

muammolarni hal etishdan olgan tushuntirish. Foydalanuvchi yechimni

ol-gandan so‘ng, qanday olingani to‘g‘risida izoh talab qilishi mumkin. Tizim esa

masalani echishdagi har bir qadamini tushuntirib berishi kerak. To‘g‘ri, ekspert

tizimi bilan ishlash texnologiyasi oddiy emas. Mazkur tizimlarning foyda-

lanish interfeysi do‘stona munosabatda bo‘ladi. Ya’ni u siz bilan «suhbatlashish»

chog‘ida qiyinchiliklar tug‘dirmaydi.

Bilimlar ombori. Ular muammoli sohalarni, shuningdek, faktlar oralig‘idagi man-

tiqiy bog‘liqni bayon etadi. Bazada markaziy o‘rinni qoidalar egallagan. Qoida

muayyan bir sharoitda nima qilish kerakligini belgilaydi va u ikki qismdan iborat

bo‘ladi: Birinchisi, bajarilishi mumkin bo‘lgan yoki bo‘lmagan shart-

sharoit. Ikkinchisi, agar sharoit bajariladigan bo‘lsa, amalga oshirilish kerak bo‘l-

gan xattiharakat. Ekspert tizimida foydalaniladigan barcha qoidalar tizimini tash-

kil etadi. Bu tizim oddiy tizimga qiyoslaganda ham bir necha minglab qoidalar-

ni o‘z ichiga oladi. Barcha bilim turlari, predmet sohasi xususiyati va loyi-

haning (bilim bo‘yicha mutaxassisning) malakasiga bog‘liq holda u yoki bu da-

rajada o‘xshashlik bilan bir yoki bir necha semantik modellar yordamida ifodala-

nishi mumkin.

Interpretator. Bu ekspert tizimining bir qismi bo‘lib, bazadagi bilimlarni ma’lum

bir tartibda qayta ishlaydi. Interpretatorning ish texnologiyasi qoidalar majmuining

ketma-ketligini ko‘rib chiqishga olib boradi. Agar qoidadagi shartlarga rioya etil-

sa, ma’lum hattiharakatlar

bajarilsa foydalanuvchiga ham uning muammolarini echish

variantlari taqdim etiladi.Bundan tashqari ko‘pgina ekspert tizimlarida

quyidagi qo‘shimcha bloklar kiritiladi:ma’lumotlar bazalari, hisobkitob bloki,

ma’lumotlarni kiritish va tuzatish bloki. Hisobkitob bloki boshqaruv qarorlarini

qabul qilish bilan bog‘liq holatlarda zarur bo‘ladi. Ayni paytda reja,

jismoniy, hisobkitob, hisobot va boshqa doimiy hamda tezkor ko‘rsatkichlar-

ni o‘z ichiga olgan ma’lumotlar bazalari muxim rol o‘ynaydi. Ma’lumot-

larni kiritish va tuzatish blokidan ma’lumotlar bazasidagi joriy o‘zgarishlarni tez-

kor va o‘z vaqtida aks ettirish uchun foydalaniladi.Tizimni yaratish moduli. U

23

qoidalar to‘plamini yaratish uchun xizmat qiladi.Tizimni yaratish modulining asosi

bo‘lgan ikkita yondoshuv mavjud: dasturlashtirishning algoritmik tilidan foydala-

nish va ekspert tizimi qobig‘idan foydalanish.Bilimlar bazasini tasvvur etish uchun

maxsus lisp va prolog tillari ishlab chiqilgan, garchi bundan boshqa har qanday

ma’lum algoritmik tildan foydalanish mumkin bo‘lsa ham.

Ekspert tizimi qobig‘i. Tegishli bilimlar bazasini yaratish orqali ma’lum bir m

uam-monihal etishga moslashgan tayyor dasturiy muhitni ifodalaydi.

Ko‘pgina hollarda qobiqdan

foydalanish dasturlashdan ko‘ra tezkor va osonroq tarzda eks-pert

tizimini yaratish imkonini beradi. Ekspert tizimining afzalliklarini tajribali

mutaxassislarga qiyoslab shunday bayon etish mumkin:

 erishilgan puxta bilim,asos yo‘qolmaydi, u hujjalashtirshi, uzatilishi, ijro

eti-lishi va ko‘payishi mumkin;

nisbatan mustahkam natijalarga erishiladi, insondagi hissiy va shu kabi

boshqa

ishonchsiz omillar bo‘lmaydi;

 tizimning ishlab chiqish qiymati yuqori, lekin eksplatatsiya qiymati past.

Umu-man

qiyoslaganda esa u yuqori malakali mutaxassislardan ko‘ra arzonroq tushadi.