Булгатов Андрей Васильевич

Дашеев Хэшэгтэ,

Буряад Уласай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай

9-дэхи ангиин һурагша

Хүтэлбэрилэгшэ: Дашиева В.Г., Лубсанова Ц.В.

Шэнжэлгын актуальность: Хүдэлмэриин актуальна талань шэнэ юумэ болбосоруулха арга боломжонуудай бии болоһон үе сагта бидэ нютагайнгаа мэдээжэ зоной зохёохы замтайнь танилсахадаа, зоболон хубаалдаха мэдэрэл, Эхэ орондоо, түрэл нютагтаа, бэе бэедээ дурлал үшөө хосороогүй гэжэ ойлгонобди. Хэһэн ажалаймни материал мэдээжэ нютагаархидайнгаа зохёохы намтартань һонирхол түрүүлхэ гэжэ һананаб.

Зорилгонууд: Энэ шэнжэлгын ажал соо Дэрхэтэн угай түүхэ, тэрэнэй домогуудые, мэдээжэ хүнүүдэйнь намтартай танилсуулха гэһэн болоно.

Шэнжэлхэ онол арганууд: Шэнжэлэлгын ажал дүүргэхэдээ түүхын, зураглалгын, олониитын зоной һанал бодол һуралгын, информаци суглуулгын ба болбосоруулгын арга боломжонуудые хэрэглэһэн байнаб.

Шэнжэлэлгын предмет: Мэдээжэ сэрэгшэ, эмшэн- Андрей Васильевич Булгатовай зам шэнжэлхэ.

Шэнжэлэлгын асуудалнууд: Андрей Васильевич Булгатов намтар үзэхэдөө, гүрэнэйнгээ түүхэтэй холбоотой байһыень элирүүлхэ;

Ажалай удха шанарынь: бүхы хэгдэһэн ажални һурагшадта, багшанарта, буряадайнгаа түүхээр һонирхоһон хүнүүдтэ туһаламжа болохо гэжэ найданаб.Урда сагһаа хойшо манай газар дээрэ ехэ олон дайн болоо. Түрэл нютагаа хамгаалха гээшэ хүн бүхэнэй нангин уялга гээшэ. Үнгэрһэн юумэн шэнжэлхэдээ, ерээдүй үедэ хүн алдуу гаргахагүй. Үшөө түүхэ шэнжэлхэдээ, хүн түрэлтэн тобшолол хэхэ ба дүй дүршэлтэй болохо. Бидэ, ургажа ябаһан зон, энээн тухай багаар мэдэнэбди, юундэб гэхэдэ залуушуулай һонирхол ба үнэтэ зүйлнүүд тад ондоо гээшэ.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн-хүн түрэлтэнэй зүрхэ сэдьхэлэй аргагүй ехэ шарха гээшэ.

  Хархис муухай алуурша Германи диилэһэн Илалтын ушараар буудалгаар амаршалалгын үдэрһөө 75 жэл үнгэрбэ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын хүндэ хүшэр болон габьяата үдэрнүүд тухайнь бидэ удаан саг соо хадагалжа ябанабди, эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсэһэн юрын сэрэгшэд, офицернүүд болон генералнууд, ара талада илалтын түлөө тэмсэһэн үбгэд, эхэнэрнүүд болон үхибүүд тухай үри хүүгэднай мэдэхэ, мартахагүй ёһотой.

Буряад оронһоо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ 120 мянга гаран сэрэгшэд албанда татагдаһан байна. 42775 хүн тулалдаанай талаһаа бусаагүй.  

Байгалай үмэнэхи нютагта, Буряад орондо илангаяа сэрэгэй частьнууд-таһагууд нээгдэжэ, сэрэгшэдые бэлэдхэл, армида нөөсэ сэрэг-резерв бэлдэгдэжэ эхилээ. Эрхүүгэй-30, 55, Байгалай үмэнэхи-92, 93, 97, 106, 116 –дахи сибириин дивизинуудта тэдэ алба хэһэн юм.

  Улаан-Үдын Дивизионно станци дээрэ байгуулагдаһан 97/83 Суворовой орденой Городокско Краснознамённо гвардиин буудалгын дивизиин ветеранууд тухай мэдэсэ һургуулиин музей соо суглуулагданхай. Дивизиин хахадһаа ехэнь Буряад-Монголой, Саха-Яхадай, Шэтын болон Эрхүүгэй зонһоо бүридэһэн.

Бэдэрэлгын жэлнүүд, ветерануудтай бэшэлсэлгэ, дайлалдаһан газарнуудаар ябалга, уулзалганууд- эдэ бүгэдэ дивизиин ветерануудай нэрэ, обогынь һэргээн байгуулгада туһалаа. «Байгалһаа Балтика хүрэтэр» болон «Дурасхаалай Ном»-ой 8-дахи боти руу суглуулһан мэдэсэ ороһон юм.

Дивизиин дайшалхы гаталһан зам-энэ олоной баатаршалга, дурасхаалта ба һажаалгын эрэлхэг зоригой болон габьяагай жэшээ.

Москва шадарай нютагһаа Пиллау хүрэтэр тулалдахадаа, эгээл ехэ тулалдаануудтань хабаадалсаа: Москвагай хажууда тулалдаан, Курска дуга, «Багратион» операцида болон Белорусси сүлөөлэлгэдэ. Зүүн-Прусска операци бэелүүлгын тулалдаан Кенигсберг болон Пиллау абалгаар дүүрээ.

Амжалтатай дайшалһанай түлөө 97-дохи буудалгын дивизи 83-дахи буудалгын гвардиин дивизи болоһон түүхэтэй. Витебскын хизаарай Городок город сүлөөлэлгын түлөө Дайшалхы Улаан Тугай орденоор шагнагдажа, “Городокско” гэжэ нэрэтэй болоһон юм.

Июниин 23-һаа августын 23 болотор «Багратион» операцида хабаадаһанай болон Белорусси сүлөөлэлгын түлөө 2-дохи шатын Суворовой орденоор шагнагдаһан юм.

1144 үдэрэй туршада дивизи бүхыдөө 1280 километр гаталжа, 1265 нютагуудые сүлөөлһэн түүхэтэй.

Дивизиин сэрэгшэд 9414 орденуудаар болон 7770 медальнуудаар шагнагдаһан юм. 10 эгээ шэн зоригтойнь Советскэ Союзай герой гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн! Тэдэнэй тоодо манай нютагай хүн- Никифор Самсонович Афанасьев, Загарайн аймагай Мухар-Тала нютагта түрэһэн хүн.

Манай һургуулида Суворовой орденой Городокско Краснознамённо 83-дахи гвардиин буудалгын дивизиин түүхын дайшалхы алдарай таһагай байгуулгада горитойхон хубитаяа Орос Уласай болон Буряад АССР-эй габьяата эмшэн, эмшэлэлгын албанай гвардии капитан, санитарна батальоной хирург, 83-дахи дивизиин ветерануудай Соведүүдэй түрүүлэгшэ Андрей Васильевич Булгатов оруулаа.

Андрей Васильевич Булгатов 1909 оной декабриин 5-да Эрхүү можын Эхирид-Булагадай Кулункун нютагта юрын малша бүлэдэ түрэһэн түүхэтэй.

1930 ондо Эрхүүгэй аргын дээдэ һургуули ороһон юм.

1936 онһоо 1941 он болотор яһа-уушха ханяаданай «Аршан» курортын санаторидо ординатораар, һүүлээрнь ахамад врачаар ажалллаа. Эсэгэ ороноо ахмгаалгын Агуууехэ дайнай эхилхэдэ, Андрей Васильевич тэрэ дороо военкомат руу мэдүүлгэ бэшээ бэлэй. 1941 оной августһаа -97-дохи медсанбадай буудалгын дивизиин хирург болоо (харин 1943 онһоо - 83-дахи). Тэрэ гэртээ һөөргөө бүрин бүтэн, элүүр энхэ бусахаяашье мэдэнгүй, бүхы дай гаталан гараха. Дивизитэеэ суг хамта Москва шадарай тулалдаанда, Курска дугагай байлдаанда, Витебскын, Белоруссииншье, Литва, Зүүн-Пруссииншье дайндашье, Кенигсберг болон Пиллау хото абалгадашье хамта хабаадажа, дайсанаа дараһан байна. Сэрэгэй хирург эмшэнэй гараар 83-дахи гвардейскэ сэрэгэй буудалгын табан мянга гаран сэрэгшэд ба комантирнууд гараа, бултандань аргагүй ехэ эмнэлгын туһа хүргэгдөө.

Дайшалхы габьяагайнгаа түлөө А.В.Булгатов Эсэгэ ороноо хамгаалгын орденоор, Улаан Одоной хоёр орденоор болон медальнуудаар шагнагдаа.

Дайнай һүүлээр Андрей Васильевич Булгатов нютагаа бусажа, санаториингоо ажаллажа байһан һууридаа эмшэнээрээ, харин 1952 онһоо 1960 он болотор «Аршан» курортын ахамад врачаар ажаллаа. 1960 онһоо 1974 он болотор яһа-уушха ханяаданай «Аршан» курортын санаторидоо наһанайнгаа амралтада гаратараа ахамад врачаараа хүдэлөө юм. Хабаровск хото тоонтотой наһанайнгаа нүхэр Анна Павловнатай хамтахоёр хүбүүдые гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэһэн юм.

А.В.Булгатов нэгэнтэ бэшэ Түнхэнэй аймагай зүблөөнэй арадай һунгамал болоһон. Суворовой орденой Городокско Краснознамённо 83-дахи гвардиин буудалгын дивизиин Буряад ороной ветерануудай түлөөлэгшэдэй түрүүлэгшэ байһан, Буряад Уласай дайнай болон ара талын ветерануудай ажалда эдэбхитэйгээр хабаадагша бэлэй. Украинадаш, Белоруссидаш, Орос Уласташ-хаанаш байгаа һаа, һүүлшын үдэр болотор тэдэ булта хоорондоо харилсадаг, жэл бүри үнгэрдэг дайшалхы алдарта газарнуудаар жагсаалаар ябалгада хабаадалсадаг байгаа юм.

Залуу үетэнэй арадайнгаа, нютагайнгаа түүхэ, манай жаргалта байдалай түлөө үбгэн абанарнай, элинсэгүүднай тэрэ сагта шуһаа адхаһан тухайнь мартахагүйн түлөө һургуулиин ажалшад болон дивизиин ветеранууд жэншэдгүй нарин хамтын ажалдаа оролдосоёо оруулһан байнабди.

Проектын түгэсхэлэй дүн: Үхибүүдтээ Агууехэ дайнда ябаһан, Илалтын һайндэр 75 жэлэй саада тээ асарһан ветерануудта, наһатайшуулда һайн хандахые, туһалхые хүмүүжүүлхэ. Сагай үнгэрхэ бүри Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда совет арадай гайхамшаг баатаршалгын ябадалнуудые, үнгэрһэн сагай үйлэ хэрэгые мэдэхыень хүгжөөхэ. Бидэ элинсэг хулинсагуудайнгаа хэһэн хэрэгыень, эрэлхэг зориг баатаршалгануудыень хододоо магтажа, дурдажа, ерээдүйн залуушуулда дамжуулха ёһотойбди.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1. Һургуулиин хизаар ороноо шэнжэлэгшэ музей

2. «Буряад үнэн»

3. Летопись школы ГБОУ “РБНЛИ№1”

Мэдээсэгшэд:1. Дашиева Валентина Гавриловна, ажалай ветеран,

музейн хүтэлбэрилэгшэ.