Բառերի տեսակներն ըստ ձևի և իմաստի հարաբերության

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ Բառերի տեսակներն ըստ իմաստի և ձևի հարաբերության Թեմա՝ Հոմանի Հականիշ Համանուն Հարանուն Աշակերտ` Անդրե Սարդարյան  Ուսուցչուհի` Կարինե Պողոսյանո

ԲԱՌԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ (բառորի`ծագումը, կազմությունը, իմաստը)

ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

• Հնչյունաբանություն •Բառագիտություն

• Քերականություն

ԲԱՌ (բառ`հնչյունների կապակցություն,որը ունի բառային շեշտ, իմաստ, ինքնուրյուն գործածություն

Ըստ իմաստի

Բազմիմաստ Մենիմաստ

Ըստ Կազմության

• Պարզ • Ածանցավոր • Բարդ • Բարդածանցավոր

                                                  Հոմանիշ

• Հոմանիշներ   , ձևով տարբեր, իմաստով մոտ բառեր և բառաձևեր։ Զանազանում են ոճականորեն չեզոք և ոճականորեն տարբերակված հոմանիշներ, որոնք մեծ մասամբ արտահայտում են միևնույն առարկան, երևույթը, հատկանիշը և այլն։ Հոմանիշները կարող են օգտագործվել ոճական նկատառումներով, հատկանիշի կամ երևույթի դրսևորման չափերը նշելու, սուբյեկտի հուզական երանգները արտահայտելու համար։

          Տարբերում են հոմանիշների երկու տարատեսակներ՝    նույնանիշներ    և    համանիշներ   ։

• Համանիշ
•   Համանիշները մոտ իմաստ ունեցող բառերն են: Համանիշները հոմանիշ բառերի մի ենթատեսակն են և կոչվում են նաև հարաբերական հոմանիշներ։ Ի տարբերություն նույնանիշ բառերի՝ համանիշները կարող են ունենալ իմաստային տարբերություններ: տեսակային Տեսակային տարբերություններ — մազ - հեր - վարս - գեղմ աստիճանական տարբերություններ - զեփյուռ - քամի - փոթորիկ ոճական տարբերություններ - ուտել - խժռել

• Նույնանիշ 
• Նույնանիշ են կոչվում ձևով տարբեր, իմաստով նույն բառերը: Նույնանիշները հոմանիշ բառերի մի ենթատեսակն են և կոչվում են նաև բացարձակ հոմանիշներ: Նույնանիշ բառերը լեզվի մեջ առաջ են գալիս տարբեր ճանապարհներով՝ • բուն հայերեն և փոխառյալ բառերով մարդասեր - հումանիստ • գրական լեզվի և բարբառային բառերից - նիհար - լղար • ժամանակակից գրական հայերենի և գրաբարյան բառերով - որովհետև - քանզի • արևելահայերեն և արևմտահայերեն բառերով - օդապարիկ - անկարգել

          Հոմանիշների օրինակներ են՝

Բառային՝

քաջ - արի - խիզախ,   մազ - հեր - վարս - ծամ,

քաջ - արի - խիզախ,

Բառաձևեր՝

կանգնած եմ - կանգնել եմ, գրելու եմ - պիտի գրեմ, Բառակապակցություններ՝ գիրքը դնել սեղանին - գիրքը դնել սեղանի վրա, Նախադասություններ՝ Հեռվից նկատելի է; - Հեռվից նկատվում է։

մազ - հեր - վարս - ծամ,

Բառադարձվածքայինն՝   հաջողվել - գլուխ գալ,   խռովել - երես դարձնել,

հաջողվել - գլուխ գալ,

կանգնած եմ - կանգնել եմ, գրելու եմ - պիտի գրեմ,

կանգնած եմ - կանգնել եմ,

խռովել - երես դարձնել,

Քերականական՝   հոմանիշ ձևույթներ՝

հոմանիշ ձևույթներ՝

գրելու եմ - պիտի գրեմ,

Բառակապակցություններ՝ գիրքը դնել սեղանին - գիրքը դնել սեղանի վրա,

եր -ներ - ք - ենք,

եր -ներ - ք - ենք,   ի - վա - ոջ,

եր -ներ - ք - ենք,   ի - վա - ոջ,

գիրքը դնել սեղանին - գիրքը դնել սեղանի վրա,

Նախադասություններ՝ Հեռվից նկատելի է; - Հեռվից նկատվում է։

ի - վա - ոջ,

Հեռվից նկատելի է; - Հեռվից նկատվում է։

                  Հոմանիշ բառեր

Անողոք-դաժան

Անդրանիկ-առաջնեկ

Վալրագ-ամեհի

Կարծիք-տեսակետ

Ծերունի-աղևոր

Կափարիչ-փական

Ծրար-կապոց

Համար-թիվ

Գաճաճ-թզուկ

Ամոթխած-ամաչկոտ

ամենեփն-բնավ

Բնավ-ամենելին

Դագանակ-գավազան

Խուճուճ-գանգուր

Կեղծ-շինծու

Պինդ-ամուր

Խիզաի-անվախ

Ասեղ-մախաթ

Զազիր-գարշելի

Լապտեր-ջահ

Կապույտ-բիլ

Գլխարկ-գղակ

Բազմերանգ-երփներանգ

• Ոճական հոմանիշներ

• Հուզարտահայտչական հոմանիշներ  
• երբ բառերի արտահայտած առանձնահատկությունը տարբերվում է դրանց մեջ դրված անձնական վերաբերմունքով և ունի հուզարտահայտչական տարբեր երանգներ։ Օրինակ՝ ուտել – խժռել, խմել – լակել, մահանալ – սատկել, թափառել – քարշ գալ, գոռալ — ոռնալ, և այլն։

• Կեղծ հոմանիշները
• կամ    կվազի-սինոնիմները    թվացյալ հոմանիշներն են կամ մասնակի հոմանիշներ, որոնք մոտ են իմաստով, բայց միմյանց չեն փոխարինում բոլոր ենթատեքստերում ի տարբերություն հոմանիշների, որոնք պետք է փոխադարձաբար փոխարինելի լինեն ցանկացած ենթատեքստում. Օրինակ՝ ուղի — արահետ, շենք — տուն, տաղանդ — հանճար։  

երբ հոմանիշները պատկանում են կիրառական տարբեր ոճերի, և այդ դեպքում տարբերակվում են ոճականորեն չեզոք և ոճականորեն տարբերակված հոմանիշներ. Օրինակ՝ զբոսնել (ընդհանուր գրական) – ճեմել (գրքային վերամբարձ), կատարել (ոճականորեն չեզոք) – ի կատար ածել (պաշտոնական, վարչական), ձի (ոճականորեն չեզոք) – նժույգ (հնացած, բանաստեղծական), մազ (ոճականորեն չեզոք) – վարս (գրքային) – հեր (բանաստեղծական), այտ (գրական) – թուշ (խոսակցական), և այլն։

Իմաստային հոմանիշներ  

երբ մոտ իմաստ պարունակող բառերն արտահայտում են երևույթի կամ հատկության դրսևորման տարբեր չափեր։ Օրինակ՝ հով, քամի, փոթորիկ, մրրիկ, երկնչել — վախենալ — սարսափել — սահմռկել, և այլն։

                        Հականիշ

• Հականիշներ, բառային զույգեր, որոնք արտասանությամբ տարբեր են, իմաստով՝ հակառակ    (գագաթ - ստորոտ, չոր - թաց)  :  Ձևով տարբեր, իմաստով հակառակ բառերը կոչվում է հականիշ։ Հականիշների յուրաքանչյուր զույգ պատկանում է միևնույն խոսքի մասին։    Հականիշների յուրաքանչյուր զույգ պատկանում է միևնույն խոսքի մասին՝
• ածական
• գեղեցիկ - տգեղ   գեղեցիկ - տգեղ    մակբայ   շատ - քիչ  շատ -քիչ ,  կապ   հանուն  ընդդեմ
• հանուն - ընդդեմ
• գոյական
• պատերազմ - խաղաղություն
• պատերազմ - խաղաղություն
• բայ   մոտենալ – հեռանալ
• մոտենալ – հեռանալ

• Հականիշները կարող են լինել տարարմատ՝    ներս - դուրս   , և համարմատ՝    կիրթ - անկիրթ   ։ Բազմիմաստ բառերն ըստ գործածվող իմաստի կարող են ունենալ տարբեր հականիշներ՝

• դատարկ - լի    (բաժակ),
• դատարկ - զբաղեցրած    (տեղ, աթոռ),
• դատարկ - բովանդակալից    (խոսք),
• դատարկ - ճոխ    (սեղան):

                             Համանուն

• Համանուն, նույն գրությունը կամ արտասանությունն ունեցող այն բառերը, որոնք տարբերվում են իմաստով կամ քերականորեն կամ և՛ իմաստով, և՛ քերականորեն միաժամանակ։ Երկու և ավելի համանունները կազմում են համանունների շարք, որոնք կարող են լինել երկանդամ, եռանդամ, քառանդամ և այլն։ Ժամանակակից հայերենում գերակշռում են երկանդամ շարքերը։

Համանունությունը՝ որպես լեզվական ընդհանուր իրողություն, կարող է վերաբերել ոչ միայն բառերին, այլ նաև քերականությանը՝    ձևաբանությանն    ու    շարահյուսությանը   ։ Ըստ այդմ էլ տարբերում են բառային և քերականական համանուններ։ Օրինակ ափ համանունը ունի ծովի և ձեռքի ափ իմաստները, մարտ՝ որպես ամիս, և մարտ՝ որպես պայքար։

Համանունների դասակարգումն ըստ    հնչման և գրության նույնության

• Ըստ հնչման և գրության համանունները բաժանվում են հետևյալ տիպերի․
• Բուն համանուններ   կամ   նույնանունները    տարբեր իմաստներ ունեցող այն բառերն են, որոնք նույն կերպ են գրվում կամ հնչում։ Օրինակ՝ ա)    1. Բուն (ծառի), 2. Բուն (բույն, որջ), 3. Բուն (իսկական), բ)1. Նվագ (նվագելը, երաժշտություն), 2. Նվագ (անգամ, հեղ)   ։
• Նույնագիր   կամ   համագիր բառեր    այն բառերն են, որոնք ժամանակակից հայերենում գրությամբ նույնն են, բայց տարբերվում են արտասանությամբ։ Օրինակ` ա) 1. միակնություն (մի-ակնություն - մեկ աչք ունենալը), 2. Միակնություն (միա-կընություն, մեկ կին ունենալը)։
• Նույնահունչ   կամ   համահունչ բառեր   այն բառերը, որոնք տարբերվում են գրությամբ, բայց նույնն են հնչումով կամ արտասանությամբ։ Օրինակ` ա) 1. Ախտ (հիվանդություն), 2. Աղտ (կեղտ) բ) Անոթ («անօթ», աման), 2. Անօդ («անօթ», օդազուրկ)։

Համանունների ձևաբանական-ձևույթաբանական դասակարգում

• Բացարձակ համանուններ    իմաստով տարբեր, բայց գրությամբ ու արտասանությամբ նույն այն բառերն են, որոնց մեջ համընկնում է քերականական ձևերի ամբողջ համակարգը։ Օրինակ՝    ա) Ափ (ձեռքի ափ), 2. Ափ (ջրի եզր), բ) Վարել (հողը հերկել), 2. Վարել (կառավարել)   ։
• Մասնակի համանուններ    իմաստով տարբեր, բայց գրությամբ ու արտասանությամբ նույն այն բառերն են, որոնք համընկնում են իրենց ոչ բոլոր քերականական կարգերով ու ձևերով։ Օրինակ՝    ա) 1. Անել (կատարել), 2. Անել (անելանելի, դժվարին), բ) 1. Սեր (զգացմունք), 2. Սեր (կաթի)   ։
• Բառական և քերականական համանուններ  համանունների շարք են կազմում հնչյունական նույն կազմն ունեցող բառն ու բառաձևը։ Օրինակ՝    ա) 1. Անցավ («անցնել» բայի սահմանական եղանակի անցյալ կատարյալի երրորդ դեմք), 2. Անցավ (առանց ցավի, ածական), բ) 1. հորդ (առատ), 2. հորդ (քո հորը)   ։
• Հայերենում բառաքերականական համանունների առաջացման պատճառ են դառնում հոլովման, խոնարհման և հոդառության ժամանակ բառի կրած փոփոխությունները։

                            Հարանուն

• Հարանուն են կոչվում այն բառերը, որոնք հնչյունական կազմով իրար մոտ են կամ նման, իմաստով էլ երբեմն կարող են հարա- բերակից կամ առնչակից լինել: Օրինակ' հասկացություն - հասկա- ցողություն, հանցանք - զանցանք և այլն: Քանի որ հարանունները իրար բավականին նման են, երբեմն էլ մոտ են իրար իրենց արտահայտած իմաստներով, ուստի հաճախ տարբեր կիրառություններում առաջացնում են իմաստային շփոթ, այսինքն' մեկի փոխարեն սխալմամբ գործածվում է մյուսը, ինչպես' ցուցում - ցուց- մունք, արհեստ - արվեստ, պաշտպանել - պահպանել և այլն: Թեև շատ հարանուններ իմաստային առումով առնչակից են, սա- կայն հարանունների մի մասը իմաստային ոչ մի կապ ու ընդհանրություն չունի: Դրանք իրար նմանվում են սոսկ իրենց հնչյունական կազմով, ձևով, ինչպես' սպրդել (աչքից վրիպելով' պատահաբար մեջ ընկնել, վրիպել) և սփրթնել (գույնը գցել, գունատվել), կոհակ (ալիք) և կողակ (ձկան տեսակ) և այլն: Հարանունների մյուս մասը կազմվում է նույն արմատից, ինչպես' գործուն - գործոն, հնչյուն - հնչուն, հրատարակություն - հրատարակ- չություն և այլն: Հարանուններ կարող են լինել տարբեր խոսքի մասերի պատկանող բառեր, ինչպես' վաղորդայն (վաղ առավոտ) և վաղորդյան (առավոտյան), առաջի (առջևի) և առաջին (մեկ թվականի դասականը):

Օգտված Աղբյուրներ

● https://multiurok.ru

● https://hy.m.wikipedia.org