Арал деңизинде кызыктар

Арал деңизи экологиялык факторлору

Дүйнөдөгү эң белгилүү экологиялык кырсыктардын бири - суунун көлөмүнүн жоголушу Арал деңизи. Бул акыркы 90 жыл ичинде суунун 50% жоготкон деңиз. Эң өкүнүчтүүсү, бул деңиз дүйнөдөгү төртүнчү чоң эндорей көлүнө айланды жана дээрлик эч нерсеге айланган жок.

• Арал деңизи, Арал -  Каракалпак Республикасы  менен  Казакстандын  аймагында жайгашкан мала туздуу  туюк көл - деңиз . Субтропик алкагынын чөл зонасында жайгашкан. Аянты 36,5 миң км 2  (1991). Басымдуу тереңдиги 1015 м, эң терең жери 54,5 м. 

• Арал апааты  - антропогендик таасирден  Арал деңизинин  деңгээлинин төмөндөшүнө байланыштуу  Орто Азия  менен  Казакстандын  зор аймагындагы адамдарга, табиятка, өсүмдүктөр менен жаныбарлар дүйнөсүнө залака келтирген экологиялык жана административдик-экономикалык кырдаал.

• 1960-жылдарга чейин бүтүндөй Арал деңизи ар кандай дарыялар менен азыктанып турган. Бул дарыялар түштүк бөлүгүндө Аму Дария жана түндүк-чыгыш бөлүгүндө Сир Дария болгон. 50 жыл мурунку учурдан эң негизги айырмачылык - таза суунун чыгышы минималдуу. Таза суу менен азыраак камсыз кылуу менен деңиздин туздуулугу жогорулашы керек. Океандын туздуулугу адатта литрине 33 граммды түзөт, Арал деңизинин суусу литрине 110 граммдан ашкан.

• 1961-жылы Арал деңизинин көп жылдык орточо деңгээли 53 м, аянты 66,1 миң км 2 , ал эми көлөмү 1064 км 3  болгон. Сырдарыя, Амударыя жана Каракум каналына чектеш жерлерде айдоо аянттарынын кеңейтилиши, ошондой эле Арнасай, Шардара, Сарыкамыш каналчаларынын пайда болушу бул аймакта терс процесстердин жаралышына өбөлгө түзүп, Арал деңизинин көлөмүн азайткан. Бул процесстер негизинен 1970-жылдарда башталып, аймактагы экологиялык тең салмактуулукту бузуп, деңиздин чеке-белиндеги жерлерди антропогендик мүнөздөгү чөлдөшүү процессине алып келген.

Арал деңизи 1989-2008 жылдар

Арал деңизи 2010 жыл

• 1993-жылы 26-мартта Кызыл-Ордо шаарында Арал деңизинин маселелери боюнча 1-конференция өткөн. Ал конференцияда Арал деңизи менен Арал аймагындагы экологиялык коопсуздук, аймактын экологиялык жагдайы каралган. Жыйынтыгында Орто Азия мамлекеттери менен Казакстан биригип, «Аралды сактоо» келишимин түзгөн. Келишимдин негизги багыты - экологиялык кырдаалды алдын-алуу, аймактын административдик-экономикалык шартына, ден-соолукту сактоого, турмуш-жагдайын оңдоо болгон. Келишимди орундатуунун алгачкы шарты Аралды эл аралык деңгээлде коргоо, Арал деңизинин маселелери жөнүндөгү мамлекет аралык кеңеш түзүү болгон. Кеңешке Орто Азия өлкөлөрүнүн өкмөт башчыларынын орун басарлары, Россия Федерациясынын өкүлдөрү кирген. Кеңеш өз ишин эл аралык Арал комиссиясынын мүчөлөрү жана Дүйнөлүк банк менен бирге жүргүзөт. Азыркы учурда Арал маселесин чечүү үчүн бир топ чаралар көрүлүүдө, бирок, алардын натыйжасы чектелүү бойдон калууда.