Альбом «КУАН ИЛЫШЫШ КОРНО - ШОЧМО ЙЫЛМЕ ТУ"Н" УРЕМ!»

Министерство образования Республики Башкортостан

Муниципальное учреждение управление образования

администрация муниципального района Дюртюлинсикй район

Конкурс творческих работ, посвященный Дню родного языка

«КУАН ИЛЫШЫШ КОРНО -

ШОЧМО ЙЫЛМЕ Т™ˆ УРЕМ!»

Выполнили: ученицы 7 класса

Мардамшина Юлия

и Тимиряева Наталья

ООШ Ярминский филиал

МОБУ СОШ им.В.Н.Горшкова с.Маядык

Руководитель: учитель марийского языка

и литературы

Алексеева Ирина Семеновна

Шочмо йылмын куатше пеш кугу, ожно годымак тидын нерген ик ушан е‰ тыге манын: «Изи рвезым вес йылме дене туныкташ тыршыме – сайын йол ўмбалне коштын кертдыме азам имне ўмбак кўзыктен шындыме дене иктак».

Тиде чынак. Шочмо йылме деке пе‰гыдем шудымо йочам вес йылме дене туныкташ тў‰алына гын, тудын йылмыже веле огыл, уш-акылжат пудырана… Адак тидым каласаш кўлеш: мемнан культурынам нєлталмаште руш йылмынат кўлешлыкше пеш кугу. Руш йылме – кугу культуран йылме, тиде йылме дене шуко литературым возымо… Руш йылмым удан шинчымаш тунеммаштына кугу чаракым шында…

(О.Шабдар)

Шочмо йылмына магнит вийже дене мемнан чоннам эреак алгаштарен – сымыстарен шога. Амалжат шагал огыл. Тачысе тўсшє дене мемнан йылме – шолын шогышо шинчымаш памаш. Илышын чыла ошкылжо, кечыйол гай шуйналтын, мемнан уш-акылыш шочмо йылме корно дене пура. Лудат мА газетым, книгам але радиом колыштат, телевизорым ончет – шочмо мут чоным вўчка. Пурет школыш, миен лектат институтыш я университетыш – адакат тудымак вашлият. Моло дене тєр оза – шочмо йылме, моткоч сай да уста туныктышо. Туныктышо пашалан, илышлан, порыклан. Марла тунемына, марлак туныктена. Тиде кугу пиалым ме чылаж годым аклен гына она мошто. Чылт арам.

Шкенан йыр кумданрак да умбакырак ончалына гын, ужына: шочмо йылме – патыр шўман чолга пашаче. Пашам ышта шокшо мутшо дене. Тачысе кече лўмееш веле огыл, эрласе пиалешат тырша. Тудын ныжыл семжым элнан тўрлє кундемлаштыже колаш лиеш. Шоналтыза –я: уло марий калык гыч пелыже веле Марий Эл шулдыр йымалне. Вес пелыже – элын чыла лукыштыжо: лишнат, тораштат. Садлан кугешнашат амал уло: марий йылме кумдан ила, чолган пашам ышта.

- Йылме манме мо лиеш?

Йылме дене мом ыштат?

Е‰ йылмыште чон коеш,

Шонымыжат, йўлажат.

Калык илаш шона гын,

Ойжат лийже, йўлажат.

Тўня койышан лийнеж гын,

Ынже пыте йылмыжат.

Мутет уло – ой лиеш,

Йылмыдыме мом ышта?

(В.Васильев)

МАРИЙ ЙЫЛМЫН НАУКЫН АЧАЖЕ.

Валериан Михайлович Васильев (1883-1961) – марий кокла гыч лекше первый марий филологий наука доктор. Тудо Октябрь революций деч ятыр ий ожнак наука пашае‰ семын йол ўмбак шогалын. Ик эн тале йылмызе, калык творчествым, этнографийым, музыкым сайын палыше е‰ ыле.

Шочмо верже – Пошкырт кундемысе Тумна ял. 1907 ий гыч марий йылмым туныкташ тў‰алеш. Марий алфавитым да орфографийым уэмда, ятыр вашталтышым ышта, «Марла календарьым» редактироватлаш пижеш. 1913 ийыште Оза‰ университетыш тунемаш пура, кугу ученый-влакын полшымышт дене тудо филологический факультетыштеклассический (тошто грек да латин йылме) отделенийым тунем пытара. 1917 ий гыч Оза‰ оласе педагогический институтышто да учительский семинарийыште марий йылмым туныкта.

Тиде жапыштак тудо тўрлє рекадций да издательствылаште пашам шукиен толеш. 1918 ийыште «Записки по грамматике народа мари» лўман кугу научный книгам, эше и кий гыч «Марий муро» сборникым печатлен

луктеш.

1921 ийыште В.М.Васильев Чарлашке (кызыт Йошкар-Ола) педтехникумыш паша ышташ кусна, а вес иешыже И.С.Палантай да Я.А.Эшпай дене пырля Курык марий кундемыш экспедиций денем уро погаш миен коштеш. Тыге «Марий муро» лўман эше ик книга савыкталтеш.

1927 ий гыч 1931 ий марте Оза‰ысе Восточно-педагогический интитутыштомарий йылмым да фольклорым туныкта. Тушто улмыж годымак «Элементарная грамматика марийского языка» да «марий мутэр» кок книгам печатла. Вара уэш Йошкар-Олаш пєртылеш, педагогический институтышто доцент лиеш…

1946 ийыште «Курс научной грамматики марийского языка» кугу пашам воза да наука кандидат лиеш, а 1957 ийыште тудлан филологий наука доктор лўмым пуат. Колымыж деч ончыч (1961) тудо «материалы по грамматике марийского языка» книгам пєлекла.

В.М.Васильевым вес эллаштат пален шогеныт, книгаже-влак тўня мучко шарленыт. Шке жапыштыже Финляндийын наука академийже тудым Финн-угр обществын членжылан сайлен ыле.

Уста йылмызе почеламутым, басньым, очеркым да йоча ойлымашым возен. 1909 ийыште тў‰алтыш школышто тунемше-влаклан урок деч вара лудашашт изирак книгам луктын. Тылеч посна А.С.Пушкинын, И.А.Крыловын да молынат произведенийыштым марлаш ятыр кусарен.

В.М.Васильев марий литературышто ™пымарий псевдоним дене палыме.

ЙЫЛМЫМ ШЫМЛЕН, СЫЛНЫМУТЫМ ВОЗЕН.

Марий калыкын тале йылмызыже кокла гыч иктыже Гурий Гаврилович Кармазин лийын. Тудо Пошкырт кундемеш шочшо Валериан Михайлович Васильев дене икта‰ашрак лийын, пырля, манаш лиеш, наука корным такырташ тў‰алыныт.

Г. Г. Кармазин чимарий коклаш 1882 ийыште Пўрє (Бирск) уездысе Ишимов ялеш шочын (чимарий лўмжє Кутлубай Ибаев лийын). Ялысе школ деч вара Бирск оласе учительский семинарийым тунем лектын. Ончыч тўрлє училищылаште марий йылмым туныктен, революций деч вара Томск да Кузбасс кундемлаштат илен.

1924 ийыште Г. Г. Кармазин Марий кундемыш толеш да калык туныктымо пашам виктарен колтымашке ушна: школлан программым, учебникым да молымат возкала. 1929 ийыште Москваште аспирантурым тунем пытара, Оза‰ысе восточно-педагогический институтыш толеш. Тушеч Йошкар-Олаш кусна, 1937 ий марте МарНИИ-ште наука пашам шуктен шога.

Кармазин школ пашаштат, сылнымутым возымаштат, наукым да культурым виктарен колтымаштат, литература йылмым да тудын нормыжым чо‰ымаштат шке вийжым чаманыде тыршен.

Сылнымут пашалан Кугу Октябрь деч ондакак кумыла‰ын. 1910 ийыште лекше «Марла календареш» «Вувер кува» луман поэма-йомакше печатлалтын.

Шочмо йылме —

эн уста, эн ушан, эн ныжылге туныктышо.

Икте-весым умылен да пырля келшен илыме годым гына айде­ме общество шке илышыжым тўзатен, пашажым вора‰дарен кертеш. Тыште ик тў‰ - верым йылме налын шога. Обществын чыла членжылан икгай улшо да умылаш лийме йылме деч посна айдеме тукым вия‰ынжат ок керт. Садланак В. И. Ленин пеш раш каласен: «Йылме — е‰-влак коклаште кылым кучымо эн кўлешан йєн».

Марий йылме — марий калыкын шочмо йылмыже.

Шочмо йылмын илыш кўлешлыкше мучашдыме. Тудо, чыла моло йылме семынак, марий е‰-влак коклаште ваш-ваш кылым кучымо да икте-весым умылымо йєн семын шочын да чаплана. Тыге шке шонымынам эн куштылгын да сєралын почын пуэна. Шочмо йылме денак весын шўм-чонжым кумыл тул дене ылыжтена.

Ешыште да пашаште, ялыште да школышто, кушто марий-влак улыт — йырым-йыр тудын сылне семжым колына. Шочмо йылмын куатше дене литература, печать, радио, телевидений, наука тўзланат. Икманаш, чыла кугу да изи ошкылна илыш вийым шочмо йылме деч налеш. Вет ваш-ваш огына умыло гын, нимогай пашанат воранен ок керт.

Марий йылме — моло предметам куштылгын тунемаш полшышо сай э‰ертыш, пе‰гыде шинчымашым налме, ушым шындыме эн сай йєн.

Шочмо йылме.

Йылме пеледышым пого: Уке пиалдыме кушкыл,

Тудо вет ўмырыштет Уло дыр мланде шўкшу.

Шерге дечат шерге пого, Уке йылмат нужна, кукшо,

Эн кугу вий кидыштет. Уло тран мланде гай шўм.

Куш, тумо гай пе‰гыдемын. Кодышт чечен кумылетым —

Лушкыжє шочмо йылмет Шучкыжак огыл титак,

Кудыр лышташ-влакет семын Йылмым мондет — калыкетым

Патырле вуй ўмбалнет. Мондымо дене иктак.

Тумо лышташыже дене Кае эн мўндыркє, єрдыш,

Ош туня ден мутлана. Эрге улат калыкнан -

Йылмым монда гын айдеме, Шочмо йылметын пеледыш

Вожшо кузе илана? Ок лывыжге нигунам

Ешыште икшыве гаяк Лы‰ иза-шольо йылмат:

Кажныже данле да саяк, Шольо да туш изижат.

Тек пеш изи шочмо йылме, Йотышто кажне мутшат

Шочмо мландет гычын налме Чывыштыш рок гай тылат.

В. Колумб.

Ученый ден писатель-влакын шочмо йылмым моктымышт.

1. Шочмо йылме сєрал гына огыл, эн йєратыме йылмына, вет тудо нимо дечат раш, нимо дечат куштылго. Лач шочмо йыл­ме дене уло шўм-чоным почын мутланаш, палыдымым, ум вашкерак умылаш лиеш. (Пауль Аристэ.)

2. Кеч-могай пашаште тўрлє калыкын шке йылмыжым эскерен, тўзатен шогаш ту‰алына гын, шкенан йылмынам єрдыжкє шўкал огына шу гын, кеч-могай пашанат сайын каяш тў‰алеш. (М. Шкетан.)

3. Шоч­мо йылме! Куанымашым пуышо, кумылым нєлтышє, туням по­чын ончыкташ, шинчымашым шараш полшышо шочмо йылме! Кє тыйым ок пагале, ок йєрате?! Кажне е‰ын шўмыштыжє улат, кажнын чонжым ырыктет. Шочмо йылме шочмо авам шарныкта, тудым пагалыкта, йєратыкта. (Тыныш Осып.)

4. Марий йылме муро гай шыма, калыкын кумылжо гай лывырге. (А. Вол­ков.)

5. Марла ойлымо, марла книга, газет ялысе марийлан пеш келша. Тудым кеч-кєат колыштеш, шўмышкыжє пижыкта. Шке йылме дене возымо книга шўмым ылыжта. (Дим. Орай.)

6. Тунемше йоча-влак, шочмо йылмым пагалыза, йєратыза, руш йылме дене пырля тудымат сайын палаш, келгын тунемаш тыршыза, марий литература, муро, йомак-влак эре шўмда пелен лийышт. Илыш деч ше‰гелан кодаш ок кўл, тудым сайын палаш кўлеш. Тиде шотышто шочмо йылме ден литература чот полшат. (Тыныш Осып.)

7. Марий йылме ок куэмалт, ик верыште ок шого. Кеч эркын, кеч шинчалан койдымын, но вашталтеш, пойдаралтеш. (В. Колумб.)

8. Марийын йылмыже тыматле, ныжыл. Шыргалын шўмыш тудо муро гай. (Семен Нико­лаев.)

9. Кутырем рушла, но шочмо йылме лишыл. Кутырем рушла, да шонкалем марла. (А. Степанов.)

10. Эртем марий Йошкар-Олаште... Мый тыште погенам кап-кылым, уш-акылым пойдаренам. Аван чон гае шочмо йылмын эн сылне ямжым муынам.(М. Якимов.)

Кажне чонан, векат, шке йылмыже дене мутлана. Теве мўян верым кычал мушо мўкш, ешышкыже толын, кушко чо‰ештышашым умылтарен кертеш. Тидын нерген шымлыше-влак ўшандарен ойлат. Але кайык-влак, тўшкашке погынен, шке семынышт йўкланат. Осал тушман ваштареш тўшкан погынен кержалт кертыт. Суртвольыкат шке игыжым єрдыжкє каен колтымо, йомдарыме деч лўдын, воктекыже ужеш... Тыгеже, чыланат шке семы­нышт кылым кучат, мутланат.

Айдеме тукым гын тиде шотышто утларак кугу кўкшытыш шуын. Акрет годсо е‰-влак иктыш погынен гына илен лектын кертыныт. А пырля улмо годым мом ыштышаш, кушко кайышаш нерген мутланыде лийын огыл. Тўрлє умылымаш-влакым йўк полшымо дене ончыкташ тў‰алыныт. Тыге посна мут, ой-влак шочыныт. Илыш вашталтме дене шомак-влак ешаралт толыныт. Кызыт илышын чыла лончыжым мут полшымо дене ончыктен, вес е‰лан умылаш лийшын каласен кертына.

Йылме вашталтеш. Кум шўдє-ныл шўдє ий ончыч марий-влакын мутланымыштым колышташ лиеш ыле гын, очыни, ятыр єрыктарыше ойыртемым колына ыле. Йылме вашталтме шинчалан вигак ок кой гынат, тудо эре уэмеш, весем толеш. Ончалза, мутлан, шагатым. Тыглай ончымаште тудын умдыжо эре ик верыште шогымыла чучеш. А вет шагат умдо ик верыште ок шого, эре кая, пєрдеш. Йылмат тыгаяк.

Йылме вия‰мым шотыш налаш гын, кызытсе да шушаш пагыт коклаште нимогай пырдыжат уке, а кыл пал-дырна. Ача-ава эргыштлан да ўдырыштлан йылмым пєлеклат, вара тудо уныка дек кўсна. Тыге ик курым почеш весе эрта. Йылмын кўлешлыкше тугаяк — икте-весе дене ойым вашталташ. (Ф. Гордеев.)

Ме марий улмына дене кугешнен моштышаш улына. Вет мемнан кугезе коча-кована пеш шотан да лўддымо лийыныт. Марий калык тукым чодыра коклаште верлўнен, вожым колтен, шарлен. Шочмо пўртўс тудлан мотор кап-кылым, койыш-шоктышыжлан келшыше шыма, ныжылге йўкым пуэн. Садлан мый ончыкыжат шке калыкемым порым, тыматлым, пайдам ыштен моштышым ужнем. Тыгай шонымаш дене икшыве-влак кушкыт. Икте-весым, тыгодымак пўртўсым аралаш ўжам. Ме шке кундемнам пеледшым ужнена. Тугеже, пуше‰гым шынден, кайыкым шукемден, вўдым яндарештен гына, калыкнан илышыжым уэмшым ужын кертына. Вет ме чыланат пўртўсын шочшыжо улына.

Рвезе тукымлан эреак тунемын шогаш кўлеш. Илышлан гына огыл, шочмо калыкын историйжымат палыман. Садлан тудын (калыкын) илыш-йулажым, традицийжым пагалыман. А тидланже, эн ончыч, шочмо йылме деч йўкшымє огеш кўл. (Т. Чернова.)

Шочмо йылме ямле!

Мемнан кумда элыштына миллионло калык ила. Кажныжын шочмо йылмыже уло. Коклаштышт марий йыл-мынат йымыжа, ныжылге, муро гай улмыжо дене ойыртемалтеш. Йылмын ямже толын мемнан деке аван шєржє дене пырля. Керек-кушко кает гынат, шочмо йылметым, калыкетым мондыман огыл.

Мутат уке, шочмо йылмым келгын тунеммет вес йыл­мым сайынрак палаш корным почеш. Южышт тыгерак куктештыт: «Марий йылмым тунемме дене рушла тунемаш йєсє лиеш». Мый гын нунылан тыге гына вашештем: «Айдеме мыняр шукырак йылмым пала, илыш йогынын келгытшым тунар утларак шижеш».

Икманаш, мыйын тыгай шонымаш: ко шочмо йыл­мым пагала, сылнылыкшым умылаш тырша, лач тудо гына илышнан ончыл е‰же лийын кертеш.

(С. Михайлова.)