Айкөл МанасКыргыздын сыймыгы

АЙКӨЛ МАНАС

"Манас" эпосу — кыргыз элинин басып өткөн тарыхый жолун чагылдырган эпикалык чыгармасы. Кыргыз элинин дүйнөлүк маданият казынасына кошкон эң зор салымы. Эпостун баш каарманы — Манас баатыр — "тарыхый киши болгонбу, болсо ал качан жашап өткөн, кандай иштерди кылган" - сыяктуу суроолорго азыры бир жактуу, так жооптор бериле элек.

Мындай суроолорго толук жооп берүү үчүн эпостогу тарыхый окуяларды, мифологиялык түшүнүктөрдү, эпостун тилин, диний ишенимдери, эпостун айтымдарынын арасындагы айырмачылыктарды, каармандардын сүрөттөлүшүн, сюжетин изилдеп аларды тарыхый окуялар, каармандар, булактар менен байланышытырып изилдеп чыгуу керек жана келечекте көптөгөн изилдөөлөрдү талап кылат.

Жакып кан уулу Манас баатырдын жана анын укум-тукумунун эл-жердин азаттыгы, биримдиги жана элдердин достук карым-катнашын бекемдөө үчүн күрөшү баяндалган эпикалык дастан. Көлөмү боюнча ага теңдеш дастандар жок. Бул дастан «Манас», «Семетей», «Сейтек» бөлүмдөрүнөн турат. Айрым манасчылар аны сегиз урпагына (Кенен, Алымсырак, Кунансырак ж.б.) чейин айтышат. «Манас» дастанында кыргыз элинин үрп-адат, каада-салты, чарбасы, жоокердик турмушу кеңири чагылдырылган. «Манас» дастанын айрым эпизоддору 16 кылымында жазылган «Мажму ат-таварих» чыгармасында айтылат.

«Манас» алгач жаралганда эле азыркы көлөмүндөгү, сюжеттик түзүлүшүндөгү чыгарма болгон эмес. Улам кийинки муундагы айтуучулар, жомокчулар, манасчылар, толуктап, мазмунун кеңейтип, байытып, сюжети татаалдашып олтуруп, бүгүнкү күндөгү деңгээлге келген.

Манас эпосунун каармандары[]

Maнac, Aлмaмбeт, Бaкaй, Kaныкeй, Cыpгaк, Чyбaк, Ceмeтeй, Ceйтeк, Kүлчopo – өз элине чексиз берилген, чыдамкай, тапкыч, мекени үчүн жанын берүүгө даяр чыныгы баатырлар. Алар бул сапаттарын эпостун жүрүшүндө иш жүзүндө көп жолу далилдешет.

Эпостогу окуялар жок жерден ойлоп табылбай, чыныгы турмуштан алынып, кыргыз элинин басып өткөн жолун, ар кандай уруулардан куралышын баяндайт. Ага эпостогу төмөндөгү саптар далил:

Кээ бир манасчылардын Манаска феодалдык башкаруучунун образын берүү аракеттерине карабастан, эпостун негизги тематикалык жана сюжеттик эпизоддорундо ал - мекендин душмандары менен болгон таймаштарда баатырдыгы үчүн атак-даңкка ээ болгон чыныгы элдик баатыр катары кала берет. Душмандын кошундары менен болгон бардык таймаштар катардагы баатыр-жоокердей салгылашкан Манастын жеке катышуусу менен гана жеңиштүү аяктайт. Манас бийликке өтө умтулбайт. Ошондуктан ал өзүнүн аскер башчылык бийлигин Бээжинде болгон чоң казатта адегенде акылман Бакайга, андан кийин өзүнүн эң жакын чоросу Алмамбет баатырга өткөрүп берет.

Эпостун калган каармандары Манастын образын күчөтүүгө чоң салым кошот. Манастын айкөлдүгүн далилдөө дө анын легендарлуу 40 чоросунун ролу зор. Алардын эң белгилүүлөрү: Кошой менен Бакай сыяктуу акылман аксакалдар жана Aлмaмбeт, Чyбaк, Cыpгaк сыяктуу жаштар. Алар укмуштай күчтүү лүгү жана таймаштагы баатырдыгы, чыңалган достугу жана чабыш маалында бир-бирине жардамга келүүлө рү менен айрымаланышат. Чоролору үчүн Манас - идеал, атак жана даңк, аскерий ураан. Алардын ар биринин алмаштыргыс сапаттары бар. Мисалы, Maнac – эч кимде жок алп күчтүн ээси жана улуу стратег; Бaкaй – өзгөчө баатыр, Манастын жакын жана акылман кеңешчиси; Aлмaмбeт – ата-теги кытай болгонуна карабастан кыргыз эли үчүн ак дилден чыныгы кызмат кылган, энepгиялуу, табияттын сырын билген адаттан тышкары баатыр; Cыpгaк – күч жагынан Aлмaмбeтке тең, чыдамкай жана эпчил баатыр. Ал эми кыpк чopo - сан жагынан көп болгон ар кандай душманды талкалоого алы жеткен кошун.

Эшекчиге таратат.

Байлардын тапкан Таманы менен тик тууган,

Оң колуна кара кан

Кармай түштү деп угам.

Кара кан кармай түшкөнү,

Катылышкан душманды,

Каарданып урушса

Канын төгөм дегени,

Сол колуна сары заар

Уучтай түшкөн себеби,

Сары заардай саргартып

Дүмүрүн казам дегени.

Базарда байды сабады,

Соодалап алган оокатын

Кедей менен кембагал

Ошолорго алперет.

Кожонун тапкан тыйынын

Койчуларга таратат,

Эшендин тапкан эмгегин,

Элден кайыр сураган

тыйынын

Баарын тартып бул алат.

Жарым тыйын өзү албай

Жардыларга таратат

Ат арытып, жер чалып,

Ит агытып, куш салып,

Колдогону кожосан,

Кол бергени кырк чилтен.

Кырк чилтендин бирөөсү —

Кара чаар кабылан,

Капталынан чамынып,

Миң кишидей түрү бар,

Минтип колдоп алыптыр.

Оң жагына караса,

Чолок көк жал арыстан

Жандай салып чамынып,

Минтип колдоп алыптыр.

Ажыдаар ак жылан

Оозун ачып ышкырып,